Невядома якім чынам Васіліна адгадала ягоныя думкі.
— Гэта ўсё мой сын,— абвёўшы вачыма залу, растлумачыла яна.— Калі пачалася навігацыя, кантэйнерам мэблю па моры прыслаў. Я ўжо ў пісьме на яго сварылася і пераконвала, што самому хутка спатрэбіцца. Упарты, увесь у бацьку.
Яна падхапілася з крэсла, палезла ў шуфлядкў, дастала альбом. Ахрэм не любіў разглядваць чужыя сямейныя рэліквіі, але цяпер нічога іншага не заставалася.
— Вось мой нябожчык муж,— уядыхнула Васіліна.— Разам ваявалі, а потым ажаніліся. 3 характарам быў мужык, наравісты. А побач з ім сын, Ігнатка.— Гэта яна вымавіла з балючай пяшчотай.— Адзін ён у мяне толькі і застаўся. А больш нікога няма…
Ахрэм убачыў, як у Зінаіды пацямнелі, сталі нядобрымі вочы. Яна выгукнула з адчаем і без надзеі:
— А чаму мне на чалавека не пашчасціла? Чаму мой паразіт не стаў калекам? Ці ж пабег бы тады да другой? Можа, і ў мяне быў бы сын. А цяпер што?
Васіліна вінавата паглядзела на Ахрэма, пасунулася да сяброўкі.
— Ці ж можна так мучыць сябе? Ды д’ябал з ім, тваім мужам. Радуйся, што людзям патрэбная. Дзетак — цэлая школа.— Яна, нібы непаслухмяную дзяўчынку, гладзіла Зінаіду па валасах, але Ахрэму не было смешна.— Усё яшчэ будзе. Ты думаеш, мне лёгка было, калі мой хацеў застрэліцца? Колькі я тады слёз выплакала, колькі начэй недаспала?
— Дык што мне рабіць? — узняўшы галаву, ціха спытала Зінаіда, і Ахрэм убачыў, што вочы ў яе сухія.— Ці ж я вінаватая, што і цяпер яго, злыдня, кахаю? Можа, нават мацней, чым тады. Ненавіджу, пакутую,— Зінаіда ўсхліпнула,— і кахаю…
На стале сіратліва жаўцеў альбом. Як восеньскі ліст на белым снезе. Адчуваючы сябе лішнім у гэтым пакоі, Ахрэм паглядзеў на фотакарткі. 3 адной на яго пазіраў чарнявы, з уважлівмм позіркам мужчына ў форме маёра, з другой — шыракаплечы хлапец з рэзка акрэсленымі рысамі твару і нейкімі нехлапчукоўскімі, хутчэй дзявочымі, вялікімі, з ледзь прыкметным сумам вачыма.
Яны былі нечым падобныя адзін на другога, але не так, каб, не ведаючы, сцвярджаць, што гэта бацька і сын. У адным Забалотны быў перакананы: дзесьці ён сустракаў гэтага чарнявага мужчыну, які цяпер пранізліва, нават крыху іранічна глядзеў на яго. Толькі дзе?
Рознае прыходзіла на памяць: і горкае, і сумнае, і вясёлае, але гэтага чорнавалосага мужчыну ён не мог прыгадаць. Так, каб не заўважыла Васіліна, ён выняў з альбома фотакартку, зірнуў на адваротны бок. На пажаўцелай паперы ўбачыў выцвілы надпіс: «Моей суровой и ласковой связистке Василинке на память от Сергея. 1-й Белорусский. Февраль. 1945».
Гэты надпіс нічога не растлумачыў. Вяртаючы на месца фотаздымак, Ахрэм запыніўся позіркам на трох ордэнах Чырвонай Зоркі, якімі быў узнагароджаны гэты маёр. У сэрца быццам уварваўся трывожны перастук колаў.
Вагон…
Маладая жанчына з пагонамі старшыны…
Чорнавалосы калека з мыліцай…
«Закурыць знойдзецца?» — здаецца, спытала тады жанчына.
«Дзе гэта яго?»
«У Германіі. Па кветкі пайшоў і падарваўся…»
«А цяпер што?»
«Бяжыць ад людзей. I я з ім. Але ж куды ад людзей схаваешся?»
Як праз карабельную перагародку, да Ахрэма далятала прыглушаная размова.
— Жыць трэба. Нам, жанчынам, нельга крылцы апускаць,— гэта гаварыла Васіліна.
— Хай яны гараць, гэтыя крылцы. Каму я потым буду патрэбная? Мо якому нямогламу дзеду, каб памагаць залазіць на печ…
— А яно і няблага, каб на старасці быў чалавек. Маладымі мы рэдка адчуваем адзіноту.
— Павучаць лёгка. Табе і ў траншэях цёпла было… А потым Ігната расціла. А я вяртаюся са школы, як мядзведзіца ў чужую бярлогу. Балазе яшчэ не турбуюць…— Ахрэм адчуў, што Зінаіда зноў збіраецца заплакаць.
— Можа, заспяваем, бабанькі? — сумна гукнуў ён.
Зінаіда паглядзела на яго з дакорам, і Ахрэм убачыў, як балюча перасмыкнуўся яе твар.
— Вось якая дурніца я… Падкочваецца нешта пад сэрца, і хоць ты вый…
Яна выцягнула з рукава сукенкі хустачку, выцерла вочы.
— Мяне цяпер у цывілізаваную кампанію і пускаць нельга. Як убачу мужыка, дык хочацца нагаварыць яму такога… Але ж нельга, настаўніца. Гэта і стрымлівае. Думаеш, што дзеткі, якія прыходзяць у школу, твае кроўныя…
У Зінаіды пацяплелі вочы, нібы іх агарнула ранішняя смуга. Яна засмяялася ўжо амаль шчыра.
— Сама не люблю плаксівых баб…
— А куды ад іх дзенешся? — азваўся Ахрэм.— Чорт яго ведае: можа, гэта толькі нас жыццё перакруціла?
— Можа, толькі нас,—уздыхнула Зінаіда.— Хай бы нас адных…
Цяпер быў самы зручны час, каб развітацца.
— Забавіўся я ў вас, а мяне, пэўна, на судне шукаюць.
— А мо яшчэ трохі пасядзіш з намі? — ціха спытала Васіліна.
Яна і праўда была прыгожая, і Ахрэму раптам захацелася адкрыцца перад ёй, напомніць пра тую даўнюю сустрэчу, пра рэчавы мяшок, які Васіліна забыла ў вагоне.
«Не,— падумаў ён,— не трэба вяртаць мінулага. Хай застанецца ўсё там, куды ўжо не дойдзеш сэрцам, толькі датыкнешся неспакойнай памяццю…»
— Далібог, з дарагой душой, але не магу.
— Дык я правяду чалавека,— ускочыла Зінаіда.
— Дарэмны клопат,— махнуў рукой Ахрэм,— калі на гару ўзлез, дык уніз як-небудзь скочу…
Зінаіда не даслухала, выбегла ў пярэднюю. Вярнулася ў кароткім жоўтым кажушку, завязала цёплую хустку. Пакуль Ахрэм апранаўся, Васіліна накінула на сябе ватоўку. Цяпер яна зноў нагадвала вясковую жанчыну, якой ён убачыў яе на складзе.
Удалечыні, за караванам, міргалі ў цемры агеньчыкі. Пэўна, нарэшце падыходзілі ледаколы.
Васіліна падала руку. Далонь у яе была шурпатая, як наждачная папера.
Раптам Ахрэм адчуў, як ягоную шыю абвілі тонкія рукі, а на шчацэ — гарачае, амаль спякотнае дыханне.
— Добрай дарогі, шчаслівы няшчасны чалавек,— прашаптала Зінаіда. Потым хуценька адштурхнула ад сябе і развітальна памахала рукой.
Разгубіўшыся ад гэтай пяшчоты, Ахрэм хацеў запытаць: «Чаму шчаслівы? I чаму няшчасны?..» Але, адчуўшы, як да горла падкаціўся даўкі камяк, нічога не сказаў: не аглядваючыся, пашыбаваў па торнай сцежцы.
Ён чытаў пісьмо. Акруглыя літары на белым лістку. «Волечка, можна лічыць, і не бачыла Валянціна…»
«Лічыць можна,— падумаў Ахрэм.— Нават што наогул не было ніякага Валянціна. I я не паехаў са сваёй хаты з абшарпапым, як душа, чамаданчыкам аж на Курылы».
Не былы Аленін муж і нават не лёс яе дачкі хваляваў Ахрэма. Ён шукаў тыя словы, у якія паверыў, калі атрымаў ліст, і чамусьці цяпер не знаходзіў іх. Запыніўся на апошніх радках:
«…ведаю, я ненармальная… Звычайная баба, а як падумаю пра Волечку, абрываецца сэрца. Не ведаю, ці зможаш ты дараваць, але паспрабуй. Успомні…»
Многія словы былі закрэслены, быццам Алена баялася, што ў яе не хопіць часу альбо смеласці дапісаць пісьмо.
«Паспрабуй… Успомні,— паківаў галавой Ахрэм.— А ці ж я не помню?»
Раздзел дзесяты
Ігнат апынуўся на аўтобусным прыпынку. «Ну, а цяпер куды? — спыніўся ён,— Не дай божа сутыкнуцца са знаёмымі, а яшчэ горш — з Вольгай».
Якраз аб’явілі пасадку на аўтобус, які адыходзіў у пасёлак авіятараў. Ігнату было ўсё роўна куды ехаць, і ён таропка перабег плошчу. Пасажыры абілечваліся ў шафёра — маладога кірпаносага хлопца, на твар якому быццам нехта пырснуў маслам — зіхацелі на шчоках і на носе жоўтыя кропелькі. Білеты ён даваў цераз аднаго — падзарабляў.
«Яму дык не прышпіляць спекуляцыю…» — з горкай іроніяй падумаў Ігнат.
Дарога лезла некуды да небасхілу, потым стрымгалоў ляцела ўніз, і тады старэнькі аўтобус рыпеў і нібыта заходзіўся кашлем. Справа шчыльнай сцяной навіслі над дарогай сопкі, злева — шэрай стужкай, у адных месцах вузкай, нібы крывая вулачка, у другіх шырокай — бегла затока. Калі аўтобус з’язджаў у нізіну, гэтая стужка вады хавалася за грудастымі валунамі. Тады Ігнат чамусьці ўздрыгваў, з незразумелым хваляваннем чакаў, каб насустрач выбег заліў.
Аўтобус прыбыў на канцавую станцыю, і шафёр, высунуўшы ў салон ускудлачаную галаву, весела абвясціў: «Эй, кто тут высоко летает и много денег получает? Прошу вылезать: приехали за авансом…»
Пэўна, да гэтага жарту, такога ж старога, як і аўтобус, прывыклі, бо ніхто на яго не азваўся. Ігнат саскочыў з прыступак. Знаёмых у яго ў пасёлку авіятараў не было. Ён яшчэ трохі патоўкся каля аўтобуса, пакуль не наглядзеў невялікі скверык з клумбай пасярэдзіне, на якой ужо даўно, калі і былі, апалі кветкі. Аблюбаваў сабе лаўку.
Насупраць яе, мабыць, нядаўна пасадзілі таполю. Чужая на гэтай камяністай халоднай зямлі, з чорнымі галінкамі, яна нібыта скардзілася Ігнату на свой гаротны лёс…
3 безнадзеннай упартасцю, як дужы чалавек супраціўляецца націску хваробы, Ігнат спрабаваў вызваліцца з палону надакучлівых думак. Але адчуванне вялікай і незаслужанай крыўды ціснула на яго.
«Проста маланка выбрала сваёй ахвярай чалавека, які так мала зведаў радасці ў жыцці»,— крыва ўсміхнуўся ён. Захацелася зрабіць што-небудзь незвычайнае, каб тыя, хто галасаваў за ягонае выключэнне з вучылішча, цяпер пашкадавалі.
Ігнат адчуваў, што думкі не падуладныя яму, накочваюцца, нібыта ліпкія хвалі. Ён закрыў далонямі вочы і адразу ўбачыў, чамусьці жоўтыя, літары загада:
«...курсанта третьего курса… исключить…»
Гэты кароткі, як сполах бліскавіцы, загад неспадзявана скіраваў ягоныя думкі да маці, да маленькага рыбацкага пасёлка Сонечны, дзе ён некалі жыў.
Кожнае лета, калі да берага падступала чыстая вада — з пачаткам навігацыі,— у пасёлку мужчыны збіраліся ў мора на пушны промысел. Канапацілі пузатыя баркасы, прыносілі на бераг запасы прадуктаў, і наогул у такія дні пасёлак нагадваў устрывожаны вулей. Збіраўся ў мора і Ігнатаў бацька.
— Вось, Сяргей Макаравіч,— весела гаварыў ён сам сабе,— і для цябе, аднаногага, знайшлася мужчынская работа. Хоць і не такая шыкоўная, як прыцягнуць з нямецкага тылу адкормленага, бы вяпрук, ганса, але ж не скажаш, што сумная…
— Што ты на сябе нагаворваеш? Які ж ты калека? — перапыняла маці.
Бацька ў задуменні хмурыў свае густыя бровы, кідаў скрозь зубы: «Падай кіцель, Васіліна!..»