«Якія вы, мужчынкі, дурныя…» — ледзь не заплакала ад роспачы Вольга.
Штурман пажартаваў, калі гаварыў, што ў яго сабралася кампанія. За сталом сядзелі яшчэ два хлопцы. Ды і тыя, здавалася, прыйшлі, каб проста пагаманіць на развітанне.
Высокага і хударлявага тралмайстра звалі Ігарам, каржакаватага, з ранняй лысінай брыгадзіра партовых грузчыкаў — Анатолем. Пра самога Ігната Дзяніс Пятровіч сказаў важка і ласкава: «Мой выхаванец…»
Ігнат узяў скрылік лімона, прыслухаўся да размовы.
— Памянеш маё слова,— гаварыў Дзяніс Пятровіч,— хутка нават звычайнага карася, што ў сажалцы, запішуць у Чырвоную кнігу. А што робіцца ў акіяне — гэта жах! Прыйдзеш ноччу ў квадрат, дык здаецца, што трапіў на святочны кірмаш. Агні, агні, агні… Тут табе і французы, і немцы, і шведы, і іспанцы… Толькі папуасаў не хапае… А як, паважаны тралмайстар, ловім?
— Нармальна,— павёў плячыма Ігар.— Колькі падымаем рыбы на палубу, столькі і аддаём на фабрыку.
— Ісціну, шаноўны, глаголіш: колькі падымаем рыбы! А ты хоць сам ведаеш, колькі трэба лавіць яе, каб пасля нас мора не аскуднела?
— Пра гэта хай начальства думае. У яго на беразе поўны камфорт для думак. А мне і самому, і матросам трэба даць зарабіць. Сам бачыў, мора, што жанчына: ніколі не ведаеш, што яно заўтра выкіне. Толькі пачынаеш даваць план, як раптам наляціць шторм. Пабоўтаешся з зачыненымі ілюмінатарамі, угамоніцца акіян, закінеш трал і выцягнеш пусты…
— Ну, гэта яшчэ не бяда,— перапыніў тралмайстра штурман.— Вы не зловіце, дык на другіх рыба трапіць. Усё роўна дарога ў яе адна — на талерку ці на юшку. Вось калі гніе ў акіяне рыба, якую выкінулі з суднаў,— гэта бяда. Пайшлі мы летам у эксперыментальны рэйс на поўдзень па натаценію. Нічога не скажаш, лафовы рэйс: нам добра, бо рыба дарагая, і пакупнікі задаволены — смачная. Прыйшлі, значыцца. Суднаў не вельмі многа. Толькі ніяк не можам узяць у галаву, чаму гэта мёртвыя рыбіны па вадзе плаваюць? Але ж разважаць няма часу. I пачалося: як ні падымем трал — поўны. Толькі пасля ўцямілі, чаму раён промыслу быў на могілкі падобны.— Дзяніс Пятровіч нервова пабарабаніў пальцамі па стале.— Спякота стаіць невыносная — плюс сорак. Не паспявалі апрацоўваць рыбу, вось і гніла ў бункерах, дык яе за борт. Памылі чыста палубу, фабрыку. Прасемафорылі замежным суседзям — што ж вы робіце? Нуль увагі. Правоў, як гаворыцца, у нас ніякіх, каб забараніць такую рыбалку. А раніцай спусцілі трал — пуста. Яшчэ раз закінулі — той жа вынік. Уцякае рыба з могілак. Пакруціліся мы трохі і пайшлі далей. Толькі мёртвая рыба на вадзе засталася. А ты гаворыш, нармальна ловім…
Дзяніс Пятровіч гаварыў не жартаўліва, а заклапочана, з грунтоўнай сур’ёзнасцю.
— А ты, славуты брыгадзір докераў, усім задаволены? — нечакана спытаў ён у Анатоля.— 3 такой рыбалкай хутка ліквідуюць вашу кантору, Не палохае такая перспектыва?
— Не палохае. Грузчык — гэта вечна. Вунь нават у магазіне нашы кадры ў вялікай пашане. Толькі згаджайся.
— Не штармі, брыгадзір,— прымірэнча паклаў на плячо Анатолю сваю цяжкую руку Дзяніс Пятровіч.— Не ўсё так кепска, як я расказваў. Вось закончыць мой выхаванец вучылішча, і навядзём мы з ім на тралфлоце сусветны парадак. Я — ужо буду капітанам вялікага маразільнага траўлера, ён — штурманам. Цябе, Ігар, возьмем да нас тралмайстрам. Атрымаецца сапраўдны мазгавы цэнтр. Што нам тады сухапутнае начальства, калі мы самі з вусамі… I будзе наш «Атлантык» грымець на ўсе моры і акіяны… А ты як думаеш, мой слаўны выхаванец Ігнат?
Ігнат не адказаў, толькі да болю, да хрусту сціснуў пад сталом пальцы.
— Ты што, нібы зняможаны хек? — занепакоена спытаў Дзяніс Пятровіч.
— Проста задумаўся…
Яго выклікалі з заняткаў па астраноміі. Дзяжурны па вучылішчу цёмнавалосы хлопец адчыніў дзверы і, папрасіўшы дазволу ў выкладчыка, выгукнуў: «Курсанта Собліка — да начальніка вучылішча!»
Начальнік вучылішча быў у кабінеце не адзін. Побач сядзеў высокі загарэлы мужчына гадоў пад трыццаць ці трохі старэйшы. Убачыўшы Ігната, ён нервова крутнуўся ў крэсле, паправіў на пераноссі акуляры.
— Сядай, Ігнат,— прапанаваў начальнік вучылішча, пажылы ўжо чалавек, які некалі адным з першых капітанаў пачаў вадзіць сваё судна ў Арктыку. Ён павярнуўся да мужчыны: — Працягвайце, калі ласка.
— Ну дык вось. Іду я на працу і раптам бачу гэтага вашага хлопца. А яго я добра запомніў. Паглядны з сябе, цяжка з кімсьці пераблытаць. Вы, пэўна таксама памятаеце мяне, малады чалавек? — ён запытальна прыжмурыў за акулярамі вочы.
— Нешта не помню,— шчыра здзівіўся Ігнат.
— Дзіўна. Можна сказаць, яшчэ зусім малады хлапец, а памяць дзявочая.
— Папрашу больш канкрэтна,— ссунуў калматыя сівыя бровы начальнік вучылішча. Ягоны пахмурны твар чымсьці насцярожыў Ігната.
— Магу і канкрэтна. У мінулым годзе я купіў у гэтага вашага хлопца касцюм. Роўна за дзвесце рублёў. За дзвесце, што вельмі важна для справы.— Мужчына, як хвалюючыся, зноў паправіў на пераноссі акуляры.— Тады гэты малады чалавек быў у цывільным: у нейкай стракатай кашулі і, здаецца, у джынсах. Ага, так… У джынсах. А ўчора я яго выпадкова сустрэў ля вучылішча ў форме. Самі разумееце, што даведацца ягонае прозвішча было не цяжка. Цяпер вы пазналі мяне?
У Ігната абарвалася сэрца, бо ён успомніў гэтага мужчыну. Тады яму сапраўды былі вельмі патрэбны грошы, каб заплаціць за перавозку кантэйнера да маці. Стыпендыя была яшчэ далёка, і таму пытаць у хлопцаў не было ніякага сэнсу. Заставалася адзіная надзея: пазваніць Ціхану, лабаранту з рыбнага завода, з якім ён пасябраваў яшчэ ў той час, калі паступаў у вучылішча.
Ціхан быў на месцы, але дапамагчы таксама не мог. Пачаў блытана апраўдвацца, быццам быў у нечым вінаваты.
— Не магу, браце, хоць і з дарагой душой. У адпачынак з жонкай ездзіў. Поўдзень, хай на яго ліха, як помпа: здаецца, быў поўны калодзеж, а не паспеў азірнуцца, і ўжо суха… Але ж пачакай,— раптам узрадаваўся ён.— Мо ў цябе што-небудзь на продаж знойдзецца?
— Адкуль,— сумна засмяяўся Ігнат.— Як і ў кожнага халасцяка: пара касцюмаў, світэр, паліто, плашч, туфлі… Інтэрнацкі гардэроб.
— Во скнара,— прысвіснуў Ціхан.— Два разы хадзіў у мора і не атаварыўся. Дзівак чалавек. Не п’еш, не гуляеш, а жывеш як першабытны: агонь разводзіш, што відаць здалёку, ды адусюль скразняк.
Тлумачыць, што купіў дамоў мэблю і трэба пагрузіць яе на судна, Ігнату не хацелася, бо тое, што ён зрабіў, і самому цяпер здавалася глупствам. Неяк выпадкова Ігнат зайшоў у мэблевы магазін — так, не было чаго рабіць,— і якраз прадавалі гарнітуры. Можа, гэтая падзея і не кранула б яго, калі б на гарнітуры не наляцелі як мухі на мёд пакупнікі.
Ігнат і сам добра не разумеў, што з ім у гэты момант здарылася, але ж чамусьці захацелася шыкануць: паказаць маці, што ён ужо самастойны чалавек, дастаткова зарабіў у моры і можа рабіць дарагія падарункі.
«Грошы,— кіруючы ў ашчадную касу, супакойваў ён сам сябе,— справа нажыўная. А маці ў мяне адна,— успомніліся бацькавы словы.— Хоць на старасці парадуецца…»
Усяго гэтага Ігнат не мог растлумачыць Ціхану, хоць яго і пакрыўдзіў несправядлівы папрок у скнарстве.
— А касцюмы хоць імпартныя? — спытаў Ціхан. Мабыць, ён не мог паверыць, што Ігнат не прыкідваецца.
— Імпартныя. Адзін на таўкучцы нагледзеў у нейкага біча. Раз усяго і надзеў.
— Ідэя. Мой тэхнолаг скардзіўся, што не можа прыстойна адзецца, дык я прывяду яго. А начальству трэба дагаджаць, бо хто ведае, якім бокам жыццё павернецца да цябе заўтра. Чакай нас а палове пятай на лаўцы каля ўвахода ў цэнтральны парк. Ведаеш дзе?
У прызначаны час Ігнат увайшоў у парк. Ціхан з тэхнолагам былі ўжо на месцы. Сядзелі на лаўцы і, аб нечым перагаворваючыся, пазіралі ў бок аркі. Ігнат адчуваў сябе няёмка, і, калі тэхнолаг, нібы ў сваю ўласную, палез у сумку, у якой ляжаў касцюм, ён адчуў, як прыкра заныла ў грудзях.
Касцюм і сапраўды быў шыкоўны: зеленаваты з нейкім ледзь заўважным барвовым адлівам, трошкі завужаны ў таліі, з кішэнямі, адстрочанымі белымі ніткамі. Ігнат бярог яго на адпачынак. I вось неспадзявана прыйшлося прадаваць. Ён шчыра ўзрадаваўся, калі ўбачыў, што пінжак караткаваты ў руках. Нават пакпіў з тэхнолага:
— Гэта не гарнастай з царскага пляча…
— Не шанцуе, куды ні кінь,— гледзячы на этыкетку бельгійскай фірмы, уздыхнуў тэхнолаг.— Хоць ты матросам на траўлер уладкоўвайся, каб нешта купіць…
Ігнат загарнуў касцюм у газету і ўжо меўся пакласці яго зноў у сумку, як падышоў мужчына.
— Купілі ці прадаяце?
Мужчына хоць і быў худзейшы за Ігната, але аднаго прыблізна з ім росту. Гэта адразу ацаніў Ціхан. Ён таропка выхапіў з Ігнатавых рук скрутак.
— Бельгія. Апошні крык моды! Не пашкадуеце. Гэта вам знаўца гаворыць. Вось бачыце, як чалавек расстроіўся, што яму не падышоў касцюм,— пакаэаў на тэхнолага Ціхан.— Аж слёаы ў бедалагі выступілі.
Мужчына доўга мацаў матэрыял, камечыў яго, як недаверлівая пакупніца, потым наглядэеў па этыкетку.
— А чый касцюм?
— Мой,— адказаў Ігнат.
— Трэба прымераць. Зойдзем да мяне. Я непадалёку адсюль жыву, на плошчы.
— Нікуды я не пайду,— заўпарціўся Ігнат.— Калі ёсць ахвота, дык прымервайце на людзях…
Яму карцела схапіць гэты касцюм і бегчы куды глядзяць вочы. Ціхан, мабыць, зразумеў яго стан, бо рашуча ўзяў ініцыятыву ў свае рукі.
— Не звяртайце ўвагі, дарагі таварыш, на выбрыкі. Перажывае ўласнік. Для яго прадаць гэты касцюм тое ж самае, што селяніну звесці з дому апошнюю карову,— пажартаваў ён.
Ціхан у пакупніка не забавіўся. Яшчэ здалёку расцвіў радаснай усмешкай.
— Трымай,— падаў ён грошы.— Роўна дзвесце рублёў, як у банку. I нават чаявых не патрабую. Слухай, а навошта табе гэтыя грошы?
— Куплю карову,— ашчэрыўся Ігнат.
Мінуў час, і ён ужо забыўся на таго настойлівага пакупніка, і вось цяпер мужчына сядзеў у кабінеце начальніка вучылішча і здзекліва пазіраў на Ігната.
Ігнат не мог узяць у галаву, што менавіта абурыла гэтага мужчыну, бо ніводнай лішняй капейкі за касцюм ён не ўзяў: прадаў за тыя грошы, за якія і сам купіў. Але нічога не спытаў — проста не мог спытаць,— толькі апусціў долу вочы. Яму было сорамна і няёмка, як яшчэ ніколі ў жыцці не было, перад сівым былым капітанам.