— Цяпер да справы,— неяк задаволена сказаў мужчына.— Прачытайце даведачку экспертызы, якую мне далі таваразнаўцы ў магазіне. Ніякі гэта не імпартны касцюм. Проста прышылі этыкетку. I цана яму менш за сто рублёў… Вось паглядзіце, паглядзіце…— заспяшаўся ён.— Тут усё дакументальна, як укажуць, пацверджана.
Начальнік з разгубленай засяроджапаецю пакруціў у вузлаватых пальцах паперку.
— Так…— выдыхнуў ён, і Ігнат не зразумеў, што гэтым хацеў сказаць начальнік.
— Канечне, не ў грошах справа,— загаварыў мужчына,— хоць і без іх любому чалавеку не абысціся. Але ж мяне хвалюе іншы аспект гэтай, мушу сказаць, непрыгожай гісторыі. Так сказаць, яе маральны бок. Дарэчы, я таксама выхавацель. Выкладаю ўрокі працы непадалёку ў школе. Таму мне неабыякава, кім вырасце гэты малады чалавек.
— Кажаце, выхавацель? — нібы здзівіўся начальнік вучылішча.— Прабачце, але неяк не пазнаў у вас калегу. Яшчэ раз прабачце…— Ён нечакана жорстка спытаў: — А касцюм, відаць, падабаўся, калі вы літаральна на вуліцы паклалі за яго добрую суму. Уяўляю вашу разгубленасць. Далібог, уяўляю… Гэта ж трэба,— ужо не стрымліваючыся, начальнік вучылішча са смакам зарагатаў.— Пайсці ў магазін і ўбачыць айчыннае блізнятка свайго імпартнага касцюма. Ну і жартаўнік ты, Ігнат, хай табе век смяяцца… Удружыў на старасці гадоў.— Ён падняўся з крэсла, сказаў мужчыну: — Можаце быць упэўнены, курсант атрымае па заслугах. Дзякую за інфармацыю.
— 3 табой, Соблік, усё зразумела. Ніякіх апраўданняў не прымаю…— Начальнік вучылішча ўзбуджана ляпнуў далоняй па стале.— Ніякіх! Сам факт не магу дараваць. I будзе яшчэ горш, калі гэты факт ты калі-небудзь даруеш сам сабе. Зможаш зразумець. што здарылася, значыцца, гэта стане толькі эпізодам у тваім жыцці і нялёгкім напамінкам. Гонар марака і купля-продаж. Дык пазычыў бы ў мяне гэтыя грошы, калі ўжо так прыціснула. А так не хачу, не разумею….
Ігнату здалося, што пад нагамі захісталася падлога, а ў вачах заскакалі пунсовыя сняжынкі. Няўжо гэты сівы добры чалавек не разумее яго?
— Дык што? Выходзіць, я злодзей, калі мяне падманулі на таўкучцы? — Ён з выклікам паглядзеў начальніку вучылішча ў вочы.— Не пра сябе думаў, калі прадаваў касцюм. Ды і не з чужога пляча, а свой…
— А мяне мала зараз цікавіць, чужы ці свой,— перапыніў яго начальнік вучылішча.— Я некалі ў адных штанах хадзіў — і, як бачыш, не памёр. Мы выхоўваем маракоў, якім праз нейкі час прадстаўляць за мяжой нашу краіну, а не гандляроў. Але ж у цябе ёсць яшчэ шанц: расказаць усё шчыра таварышам. Вось ім і раскажы, каб зразумелі цябе. А цяпер ідзі на заняткі…
Нешта абарвалася ў грудзях Ігната. Стала невыносна балюча і адзінока. Не хацелася нікога бачыць. I, можа, каб на камсамольскім сходзе адразу не задалі пытанне: «Раскажы, Соблік, як ты дайшоў да такога жыцця» — усё абышлося б. Але гэта пытанне задалі — трафарэтнае, завучанае пытанне,— і Ігнат не вытрымаў, крыкнуў у залу: «Ёсць маракі, што з-за мяжы прывозяць імпартныя рэчы, а ім нічога…»
Гэтая недарэчная фраза, якую ён выгукнуў у роспачы, ад крыўды, вырашыла ягоны лёс…
Усе непрыемнасці спляліся ў тугі флоцкі вузел, які, здавалася, не было ні магчымасці, ні сіл развязаць.
Ігнат спадзяваўся, што гэтае адчуванне бездапаможнасці міне, калі ўбачыць Дзяніса Пятровіча, але тут, у пакоі, яно яшчэ больш абвастрылася…
За акном незаўважана сцямнела, праз шэрую смугу выбіваліся жоўтыя талеркі ліхтароў. Нібы сланечнікі. Яны паступова растайвалі ўдалечыні, там, дзе, здавалася, цяжкое неба сыходзілася з горадам.
Дзяніс Пятровіч запаліў святло.
— Пагаварыць трэба, штурман,— не вытрымаў Ігнат.— Тэрмінова.
— Ну, калі тэрмінова, дык расказвай.
— Не тут. Хадзем на кухню,— папрасіў Ігнат. Ён не мог гаварыць пры гэтых незнаёмых хлопцах.
Ігнат прымасціўся на табурэце, абхапіў галаву рукамі. Штурман сеў насупраць.
— Ты чаго? — спытаў ён.
— Чакай трохі,— адгукнуўся Ігнат і папрасіў: — Толькі не перапыняй.
Час быццам спыніўся. Усё, што перанёс, перапакутаваў Ігнат за апошнія дні, спрасавалася ў адно імгненне, падкочвалася пад сэрца вострымі каменьчыкамі, ціснула на плечы, гнула да зямлі. Але думкі выстройваліся роўным ланцужком, нібы хто іншы гаварыў за Ігната. Калі ўспомніў пра сустрэчу ў машыне з Вольгай, твар яго балюча перасмыкнуўся, і ён ледзь стрымаў сябе, каб не заплакаць.
— Вось гэта фокус-мокус,— калі змоўк Ігнат, прысвіснуў штурман.— Шчырасць за шчырасць: пра мора пакуль што не думай. Дарэмна ты свой гонар пільнаваў, як баба торбу. Знайшоў дзе паказваць характар. Але ж за гэта асуджаць цябе не магу, бо не быў на тваім месцы. А вось за тое, што сяброў у цябе сапраўдных няма, асуджаю. Без сяброў ты — што яхта без ветразяў. А цяпер куды ні кінь, усюды клін. Што табе параіць? Ідзі пакуль у брыгаду да Анатоля. Заробіш характарыстыку, а там будзем думаць. I сур’ёзна думаць, бо такіх. хлопцаў, як ты, на паўдарозе з карабля не высаджваюць…
Тое, што Дзяніс Пятровіч не прыкідваўся добранькім, не абурыла Ігната. На іншае ён і не разлічваў. Штурман абнадзеіў, і трэба было сціснуць зубы.
— Ну дык дамовіліся?
Гэта быў прысуд. Яшчэ нядаўна Ігнат амаль з дзіцячай пагардай глядзеў на грузчыкаў, а цяпер іншага выйсця не было.
— Чаго ты маўчыш, бы акула ў трале? — спытаў штурман.— Думаеш, прысніўся страшны сон? На жаль, як гавораць, гэта суровая ява.
На кухню зазірнуў Ігар.
— Хопіць, штурман, травіць баланду. Заўтра табе ў мора, а мы яшчэ і пагаварыць не паспелі.
— Іду,— падняўся Дзяніс Пятровіч і, калі тралмайстар знік, пацікавіўся: — Адважыўся?
— Я падумаю,— гэта азваўся Ігнат.— У адну хвіліну такая справа не вырашаецца.
Трохі счакаўшы, Ігнат выскачыў у калідор, таропка апрануў куртку. Нават не здзівіўся, што Дзяніс Пятровіч не выйшаў яго праводзіць. Толькі калі ўскочыў у аўтобус, раптам адчуў: некалькі хвілін таму назад абарвалася апошняе, што яго звязвала з морам.
Ён палез у кішэню курткі і нечакана намацаў штосьці цвёрдае. Гэта быў авіяканверт з невялікім каляровым малюнкам на экзатычную паўднёвую тэму: на жоўты пясок пляжа, за якім віднелася зялёная пальма, набягала сіняя хвалька. Ігнат ніколі не бачыў авіяканвертаў з малюнкамі, але ўсхвалявала яго іншае: адкуль ён мог апынуцца ў кішэні?
Ігнат разарваў канверт, і на далонь ляглі дзве соценныя паперкі і таропка напісаная запіска: «Толькі паспрабуй вярнуцца з гэтымі грашыма на мае вочы. Адкручу галаву, нібы дурному пеўню. Думаю, на першы час табе хопіць, каб наняць дзесьці пакойчык і пражыць да першай зарплаты. Жадаю ўдачы. Дзяніс».
Раздзел адзінаццаты
Льды саступалі дарогу каравану. Спачатку неахвотна, злосна скуголячы за бартамі, яны праз нейкі час сталі падатлівымі, мяккімі, бы вата.
На пяты ці шосты дзень караблі выйшлі на чыстую ваду.
Здавалася, што караблі, як і людзі, уздыхнулі з палёгкай, весялей пабеглі на захад, дзе іх ужо даўно чакалі вялікія і шумныя гарады. Пажвавелі матросы, палагаднела начальства. Ужо не так часта разносіліся на суднах званы аварыйных трывог, якія прымушалі сціскацца сэрца ад невядомасці. Хутка павінны былі адмяніць лядовыя вахты.
Супярэчлівыя пачуцці агарнулі Забалотнага. Ён быў задаволены, што «Хуткі» лёг нарэшце на курс, а не трымаецца за ледаколамі, як дзіця за матчыну спадніцу, хвалявала і недалёкая сустрэча з паўзабытымі, але дарагімі сэрцу мясцінамі, дзе прыкіпела да яго вайна і дзе ён некалі сустрэў Алену.
Ахрэм стараўся і ніяк не мог уявіць сабе дом, у якім жыве Алена. «Дом пяць, кватэра сорак чатыры»,— паўтараў ён, але ўсё роўна перад вачыма ўсплывала маленькая нязграбная хатка з вялікім валуном каля ўвахода, дзе некалі яму далі пакойчык. Бадай, вось толькі гэтае неадступнае відовішча і звязвала зараз Ахрэма з мінулым. Ды яшчэ мора, якое, бы стомлены чалавек, дыхала туманам.
«А мора паўсюль аднолькавае…» — успомніліся яму словы з пісьма.
Не, для Ахрэма мора было розным. I калі ўзыходзіла ці заходзіла над ім сонца ці проста адпачывала над вадой, яму верзлася, што ён бачыць чырвоную кроў, як тады, на прастрэленых грудзях Міколы-музыканта.
«А чым мяне цяпер сустрэне тое мора і той бераг?» — падумаў Ахрэм.
У калідоры хтосьці загрукатаў ботамі. Ахрэм выглянуў з каюты. На яго ледзь не наляцеў Максім.
— Не спіш, Піліпыч? Хадзем у заапарк. Білетаў купляць не трэба.
— У які заапарк? — думаючы, што Хвалей зноў іранізуе, недаверліва спытаў Ахрэм.
Хвалей на імгненне запыніўся, потым махнуў рукой і, бы нейкая ракета, узляцеў на трап. Забалотны няўцямна паглядзеў яму ўслед і таксама падаўся на палубу. Там ужо сабралася багата матросаў.
— Што за матроскі кірмаш? — праціскаючыся праз натоўп, спытаў Ахрэм.
— Ды вось, вясёлая сямейка…
Непадалёку на невялікай ільдзіне цікавалі за выратавальнікам белая мядзведзіца і медзведзянё. Маці стаяла нерухома, а затое малое ўвесь час спрабавала адбегчы некуды ўбок, падскоквала, бы неразумны шчанюк, відаць, хацела выказаць сваю радасць. Навокал ружавела вада, на гарызонце плыло сіняё воблака льдоў, і гэтыя жывыя істоты, якія нібы вынырнулі з акіянскай пустэчы, сагравалі сэрцы.
Ільдзіна паступова аддалялася ад судна, нібы таяла ў вадзе. I вочы хлопцаў быццам гаслі, напаўняліся салодкім сумам, які заўсёды ахоплівае на вакзале, калі ад перона адыходзіць поезд з блізкім табе чалавекам.
Матросы моўчкі праводзілі льдзіну з яе незвычайнымі пасажырамі, потым разам загаманілі. Падзівіліся, адкуль так блізка ад берага апынулася мядзведзіца з медзведзянём.
— Знайшлі праблему,— спыніў хлопцаў Хвалей.— Мяне іншае зацікавіла. Вось адкажы мнё,— ён паказаў пальцам на невысокага матроса, які выбег на палубу распранутым і, пэўна, таму кідаўся ў вочы,— чаму гэта мядзведзіца адзінокая? Бач, як ёй цяжка ўпраўляцца з малым? Трэба карміць і пільнаваць. Адчуваеш адказнасць?
— Няўжо ж не,— агрызнуўся матрос.— Пэўна, мядзведзя нехта забіў.
— Глупства гаворыш. Няма ў мядзведзяў у Арктыцы ворагаў. Хутчэй гэтыя белыя драпежнікі перанялі чалавечыя звычкі. Я так мяркую: змайстраваў гэты паўночны злыдзень дзіця і адразу даў дзёру да другой…