— Маці ў мяне не курыць, а больш няма каму… Але ты не думай, што гэта бясплатна,— іранічна супакоіў Хвалей.— 3 цябе, Піліпыч, вячэра.
— Вячэра дык вячэра,— расчулена адказаў Ахрэм і чамусьці падумаў, што даўно ўжо яму нічога не дарылі. Нават у дзень нараджэння.
Хоць мінула толькі шостая гадзіна, у рэстаране людзей хапала. На вешалцы амаль не было свабодных месцаў. А ў зале ўжо іграў аркестр.
Нечакана Максім адкінуў убок меню, выскачыў з-за стала. Ён падбег да нейкага круглага, з пушыстай светлай бародкай мужчыны, як старога знаёмага, узяў таго пад локаць. Праз нейкую хвіліну ён падвёў да Ахрэма незнаёмца.
— Вось мой начальнік, Ахрэм Піліпавіч,— паказаў Максім на Забалотнага.— А гэта сталічны рэжысёр, які ішоў з намі, па Арктыцы.
— Аркадзь Нікіфаравіч,— схіліў галаву рэжысёр.
— Прабачце, Аркадзь Нікіфаравіч, афіцыянтка яшчэ не ўзяла заказ, але ж, бачыце, на стале каньяк і шампанскае. Мо не пагрэбуеце з намі пасядзець?
— Можна,— палагаднеў рэжысёр.— Хоць я і павячэраў. А праз чатыры гадзіны павінен быць у аэрапорце. Скончылася камандзіроўка.
— Ну што ж,— сказаў Максім,— сем футаў пад кіль. А нам яшчэ канца не відаць.
— А на якім судне вы плавалі? — адкусваючы яблык, пацікавіўся рэжысёр.
— Па-першае, не плавалі, як вы сказалі, а ішлі, а па-другое, на выратавальніку «Хуткім» з портам прыпіскі Мурманск,— удакладніў Максім.
— Не ведаю,— нібы і не пачуў першых слоў Аркадзь Нікіфаравіч.
— Дык вы многа чаго не ведаеце,— усміхнуўся Хвалей.— Нават тое, што мы з боцманам,— ён кіўнуў на Ахрэма,— на вашых здымках ледзь богу душу не аддалі…
— Як гэта? — пагладзіў бародку рэжысёр.
— Вельмі проста. Калі падрывалі лёд, мелі поўную магчымасць трапіць да Нептуна ў госці…
— Вялікае мастацтва патрабуе ахвяр,— сказаў рэжысёр.— Здараецца, што і прафесійныя артысты на здымках гінуць. Рызыка ёсць у любой рабоце. Тым больш вам, марскім ваўкам, здаецца, не прывыкаць да яе.
Гэта прагучала як пахвала, але ж Забалотнага аж перакруціла ад спакойнага паблажлівага тону, які ўзяў Аркадзь Нікіфаравіч.
— Скажыце, а дзе вы ваявалі? — спытаў ён.
— Як вам растлумачыць? Кожны ваяваў на сваім месцы. Мне не давялося ўдзельнічаць у баях. Але ж і я змагаўся з кінакамерай у руках. Здымалі ў эвакуацыі фільмы.
— Бачна, што ў эвакуацыі,— не стрымаўся Забалотны,— Таму і чалавечае жыццё не навучыліся цаніць.
Рэжысёр смешна зморшчыў твар, з непрыхаванай іроніяй паглядзеў на Ахрэма.
— Дарэчы, я не страхавы агент, паважаны. Так што вы памыліліся адрасам. Дзякую за пачастунак,— ён зноў па-тэатральнаму нахіліў галаву.
— Чаго ты вызверыўся? — калі пайшоў Аркадзь Нікіфаравіч, спытаў Максім.— Нават не даведаліся, як будзе называцца фільм. Усё ж такі цікава паглядзець.
— Я на гэты ягоны фільм і бясплатна не пайду,— адрэзаў Забалотны.
Настрой сапсаваўся. Ахрэм разумеў, што павінен быў стрымацца, але ж падкрэсленая перавага, з якой размаўляў з імі рэжысёр, балюча параніла яго.
— Давай, Максімка, лепей за твае поспехі. Каб у цябе добра ўсё ў жыцці склалася: па сэрцу знайшоў дзяўчыну, паступіў у вучылішча.
Паступова горкае пачуццё ад размовы з рэжысёрам знікла. Ды і ў зале павесялела: зайграла музыка. На сцэну выйшаў лысаваты, але яшчэ маладжавы мужчына ў светлым бліскучым касцюме. У залу палілася трохі самотная песня:
В окна домов застучала морзянка:
для всех любимых — возвращаемся в порт!
И только мне отозвалось невнятно:
для нелюбимого — берег не ждет!
Ахрэм наструніўся. Яму здалося, што ён ужо некалі чуў гэты мяккі, як зазыўны голас. Але ніяк не мог успомніць, дзе ён мог яго чуць.
Проходит время, обида тает,
в душе оставив соленый стон.
Морзянкой море корабль качает.
Для нелюбимых каюта — дом
Чымсьці паўзабытым, горкім дыхнула на Забалотнага. Быццам ён зноўку перажыў, пачуў пякучыя словы: «Нялюбы ты мне стаў. Няўжо не бачыш?..»
Яны сядзелі далёка ад эстрады, і адсюль, з глыбіні залы, немагчыма было разгледзець твар мужчыны. Аднак ягоная маладжавая пастава здавалася знаёмай.
— Штосьці апельсінаў захацелася,— схлусіў Ахрэм,— Мо пад прылаўкам ёсць?
Ахрэм не пайшоў па праходзе, а, нібы хаваючыся ад чужых вачэй за высокімі зялёнымі пальмамі, узяў бліжэй да сцяны. Спыніўся ў кутку непадалёку ад стала адміністратара.
Эстраду падсвечвалі рознакаляровымі пражэктарамі. Святло мянялася: то чырвонае, то сіняе альбо зялёнае з фіялетавым, і таму здавалася, што па айсбергу бегае паўночнае ззянне.
Пасярэдзіне эстрады стаяў Валянцін. З залы ён выглядаў эфектна, і Ахрэм без зайздрасці падумаў, што, пэўна, яго і зараз кахаюць жанчыны. Але зласліва ўзрадавала думка, што Валянцін на схіле гадоў вымушаны зарабляць у партовым рэстаране. «Я ж не сцвярджаю, што жыву дзеля чыстага мастацтва. Каб існаваць, трэба мець кавалак хлеба...»
«Не хацеў бы я на старасці есці такі хлеб», — успомніўшы гэтыя словы, паківаў галавой Ахрэм.
Песня скончылася, і, калі Забалотны паглядзеў на сцэну, Валянціна ўжо не было. Толькі прыладжваліся да нейкай новай мелодыі музыканты, Ахрэм пайшоў да свайго століка, за якім сумаваў Хвалей.
Убачыўшы былога Аленінага мужа, Ахрэм яскрава зразумеў, што нічога бясследна не мінула, толькі крыўда стала яшчэ больш балючая і абвостраная. Ён думаў пра тое, што Валянцін не адмовіцца пачаставацца за чужы кошт. I тады ён, Ахрэм Забалотны, зможа зазірнуць у вочы чалавеку, які яго некалі абрабаваў.
— Ты запомніў спевака? — спытаў у Максіма Забалотны.
— А што, даць яму пяцёрку, каб паўтарыў сваю баладу? — здзівіўся Максім.
— Запрасі яго за наш столік: бачу, у цябе прападае вялікі талент на знаёмствы. А сам, калі так душа патрабуе, можаш запрасіць дзяўчыну на танец.
У эале гойсалася мелодыя танга, сінімі нітачкамі ўзнімаліся да столі цыгарэтныя дымкі, і, здавалася, людзі таксама гойдаюцца на арэлях.
У гэтым наэлектрызаваным натоўпе Максім адчуваў сябе, нібы шчупак, якога злавілі, а потым зноў выкінулі ў ваду. Спрактыкавана абмінуўшы парачкі, ён узабраўся на эстраду, пра нешта запытаў у доўгавалосага ўдарніка, які раз-пораз папраўляў на пераноссі вялікія зялёныя акуляры і нарэшце знік у дзвярах побач з намаляванымі пінгвінамі, нібы з’ехаў за айсберг.
«Прыйдзе Валянцін ці не?» — адчуваючы, як узмакрэў лоб, думаў Ахрэм.
Хвіліны цягнуліся, нібы вечнасць. Забалотны і не заўважыў, як моцна сціснуў у руках чарку: толькі ўздрыгнуў, калі адчуў, што ў далоні нешта хруснула. Ён страсянуў асколкі шкла на падлогу і, каб ніхто не заўважыў, згроб нагой пад стол. Хоць на далоні выступіла кроў, Ахрэм болю не адчуваў.
«Мёртвым не баліць…» — нечага ўспомніў Ахрэм.
Але Забалотны быў жывы чалавек, толькі з душой, бы высахлы калодзеж, у які нейкі нядобры чалавек кідаў вострыя каменьчыкі. А там — на самым дне — трывожна білася сэрца. I ад дотыку кожнага каменьчыка-ўспаміну яно на імгненне спынялася, каб потым зноў запульсаваць устрывожана і няроўна.
Калі музыканты скончылі граць, на эстраду зноў вылез Максім. У модным касцюме з павязанай на худой шыі хустачкай яго можна было прыняць за хлопца з аркестра. Надзіва, Хвалей і сапраўды скіраваў да мікрафона. Як канферансье, для якога выхад да слухачоў звычайная справа, ён паставіў мікрафон зручней, патрабуючы цішыні, узняў руку. Максімавы тонкія нітачкі-вусікі блішчалі нібы намазаныя тлустам.
Доўгая паўза, якую вытрымаў Хвалей, прымусіла змоўкнуць нават самых гаваркіх.
— Антракт,— схіліў галаву Максім.— Музыканты стаміліся…
Гэтыя словы прагучалі так нечакана, што прайшла яшчэ хвіліна-другая, пакуль у зале зразумелі, што гэты хлопец звычайны наведвальнік, які, відаць, на п’яныя вочы ўзлез на эстраду. I толькі калі нехта з музыкантаў не дужа далікатна спіхнуў Хвалея з п’едэстала, у зале зарагаталі, але нязлосна, хутчэй добразычліва.
Максім не падышоў да століка: па дарозе прычаліў да дзвюх дзяўчат. Ён, пэўна, адчуў Ахрэмаў позірк, бо, павярнуўшыся ў ягоны бок, весела ашчэрыў зубы і ўзняў уверх вялікі палец: «Поўны парадак, стары!..»
«На што я спадзяюся? — як абдало халодным душам Ахрэма.— На тое, што, зрабіўшы балюча Валянціну, змагу нарэшце знайсці душэўную раўнавагу? Так, як я гэта не разумеў раней? Галоўнае для чалавека — пачуццё раўнавагі. Тады не будзе такога адчування, нібы ты гойсаеш на арэлях: уверх-уніз, уверх-уніз. А прызнайся, стары,— пастукваючы далоняй па стале, размаўляў сам з сабой Забалотны,— табе прыемна, што і Валянцін сеў на мель? I твар ягоны, нібы пашкрабанае люстэрка, на якім лёгка ўгадваецца расчараванне і стомленасць. Ну а што ты? Салодка табе? Ды, шчыра кажучы, і твой твар не дужа маладжавы. Твар марскога бадзягі, які да самай старасці не знайшоў прытулку. Не,— абурыўся на свае думкі Ахрэм,— толькі не бадзягі, бо ў таго нічога за спіной не застаецца…»
Раптам Забалотнаму адкрылася ісціна: ён ніколі не здраджваў Алене, і ўвесь час — і ў моры, і на беразе — жыла ў ім, білася ў грудзях вялікая і таму яшчэ больш абразлівая вернасць сваёй былой жонцы.
«Яна і сапраўды была безабаронная,— падумаў Забалотны.— Безабаронная і няшчасная. I яшчэ адзінокая. Не, не. Не круці перад сваім сумленнем: сапраўды адзінокая. I тое, што з’явіўся Валянцін,— не прычына, а вынік тваёй асабістай бяздумнасці. Дурань, от дурань: хацеў грашыма ўтрымаць каханне. Нічога сабе мужанёк! Вось і пацягнулася яна да нечага загадкавага, невядомага. I гэта проста няшчасны выпадак, што на яе жыццёвым шляху з’явіўся Валянцін».
Разумеючы, што думкі скіраваліся ў даўно ўжо высахлае рэчышча, што зараз не той выпадак, каб разважаць спакойна, Забалотны тым не менш не хацеў супраціўляцца імклівай плыні, і, калі думкі блыталіся, пераскоквалі цераз парогі памяці, круціліся ў шалёным віры, ён нібы радаваўся сваёй трохі ачмурэлай фантазіі, і яму здавалася, што ён быццам распранаецца на людзях ці бязлітасна б’е па сваім голым целе далонямі-наждачкамі. Але ж думкі былі зласліва-соладкімі, як і чаканне Валянціна.
Забалотны запл