— Значыцца, браточкі, я гранату ў дзверы — шах!.. У цемры намацаў фрыца: жывы, паразіт!.. Я яго, вядома, на абардаж. А сам рукой па стале шастаю. Адчуваю нешта цвёрдае. Ну, думаю, нейкі важны пакет, калі ў футляры. Здаю як мае быць ганса, лезу ў кішэню, і што вы сабе думаеце: замест карты — губны гармонік. Хацеў я фрыцу за такі здзек морду надраіць, ды вартавы не даў. Размахаўся, зануда, аўтаматам: гэта ўжо не фрыц, кажа, а палонны — хай цяпер будуе, што спаліў…
У гроце, вядома, рогат, а потым хто-небудзь і скажа:
— Ды выкінь ты да д’ябла гармонік фрыцаўскі. Лепей трафейны гадзіннік расстарайся…
Хударлявы Міколаў твар адразу пахмурнеў, а зялёныя вочы тужліва гаслі.
— Шкада, браточкі,— уздыхаў ён.— Як знішчым апошняга ганса, паклічу я, значыцца, нашых музыкантаў, уручу кожнаму па трафейным гармоніку і папрашу: грымніце, хлопцы, што-небудзь вясёлае, а я… эх, рукі ў бокі… і пайшоў скакаць. Ну, а калі знойдзе мяне якая-небудзь шалёная куля, дык і паміраць не страшна. Пальецца над маёй магілай з гэтых трафейных струментаў жалобная музыка, вы, хрысціяне, прыкладзяце да вачэй сваіх далоні, а я буду ляжаць і ўспамінаць, колькі ж я гэтых гадаў парашыў. I колькі буду ляжаць, столькі і ўспамінаць.
Калі ішлі з тым дэсантам, Мікола не ведаў, што не зайграюць над ягонай магілай музыканты. А над пасечаным хударлявым целам будуць спяваць пахавальную кулі, і матросы, таропка выкапаўшы неглыбокую ямку, закідаюць Міколу-музыканта каменнем.
Тады ён гэтага не ведаў. Схаваўшыся ад ветру пад брызентам, яны з Ахрэмам, апякаючы пальцы, цягнулі адну цыгарку на двух, і Мікола расказваў:
— Баязліўцам я ў дзяцінстве рос. Бывала, хлопцы-равеснікі кідаюцца з моста ў раку, а я як падымуся на гэты мост — адразу ў галаве пачынаецца завіруха… Колькі праз гэта непрыемнасцей перажыў! А вось зараз іду да гансаў па кампот, свярбіць на душы, што, можа, апошні раз, але не страшна… А калі пасвеціць нада мной святая багародзіца, прыеду дадому жывы, абавязкова прывяду на мост свайго сына. «Кідайся, бацькава семя. Кідайся, каб потым нічога ў жыцці не баяцца…»
Гэты ўспамін заўсёды балюча раніў Ахрэма. Яму здавалася, што ён — жывы — не выканаў свайго франтавога абавязку перад мёртвым сябрам. Ахрэм таксама некалі марыў пра сына. А вось застаўся адзін, бабыль…
Ахрэм адчуў, як узмакрэла спіна і да твару прыліла кроў.
— На фронце нічога не баяўся, а тут напалохаўся,— пакрывіўся ён.
— Ты на каго там бурчыш? — спытаў капітан
— Вайну чамусьці ўспомніў,— адказаў Ахрэм.— Сябра свайго, што загінуў.
— Гары яна сінім полымем, тая вайна… Але яе ў такой абстаноўцы і не хочаш — успомніш. Я дык малы тады быў, але памятка ў сэрцы засталася: у дзіцячым доме выхоўваўся. А ты ўсю вайну на моры?
— Ды не… Ужо і тэрміновую на флоце адслужыў, а тут на табе: немец палез. Наваліўся, што нават і да ваенкамата не паспеў я дабегчы. Вось і сабраліся такія непрыкаяныя ў гурт з акружэнцамі — і ў лес. Зброяй патроху разжыліся ды і пачалі казытаць фрыца… А пасля вызвалення, вядома,— у пяхоту-матухну. Ну, а далей, калі гансам ужо капут надыходзіў, трапіў на флот. Так і застаўся на моры.
— Хапіла табе, боцман,— паспачуваў Бокач,— А сям’я ў цябе ёсць?
— Жонка, кэп, была. Жонка…— глуха азваўся Ахрэм. Яму захацелася вылаяцца, каб другі раз Бокач не лез у ягоную душу.
— Дык дзе мы возьмем падрыўнікоў? — перакінуўся на іншае той.
— А ці трэба іх шукаць? Хлопцам — кароткі інструктаж, і — у атаку. На вайне нас не пыталіся. Ёсць загад: аўтаматы ў рукі, бесказыркі на патыліцу, стужкі ў зубы…— загарэўся Ахрэм.
Яго злавала недарэчная мяккасць капітана, мужыцкая разважлівасць, з якою той прымаў рашэнне.
Думкі ў галаве блыталіся. Набягалі ўспамінамі, паўзабытымі тварамі сяброў: грузін Рамаз — маўклівы і вечна галодны, Іван з Крычава — вастраносы, бы дзяцел, і пеўчы, нібы салавей… Многа іх было.
Ён з выклікам паглядзеў капітану ў вочы.
— Можаш ісці,— панурыўся Бокач.— Начальства вырашыла праверыць гатоўнасць падрыўных каманд. Выхад на лёд па зялёнай ракеце!
Калі Ахрэм выйшаў на палубу, яму здалося, што ён пабываў у лазні. Ён не прывык, каб за работу яму калолі ў вочы. I вось: апошні рэйс, дзесьці чакае не дачакаецца прычал,— такая непрыемнасць.
— Вось так, братка Мікола,— прыхінуўшыся спіной да поручня, услых сказаў Забалотны.— Не ведае і стары конь, дзе спатыкнецца…
У адсутнасць Ахрэма старпом паспеў ужо выдаць падрыўныя прылады. Каля іх задумліва стаяў Хвалей і, як наўмысна, пагладжваў свае піжонскія вусікі.
— Што засумаваў, сонечны зайчык? — адчуваючы, як нешта смокча сэрца, спытаў Забалотны.
— Загаду такога не было.
— I не будзе,— Ахрэм паглядзеў на хлопцаў.— Хто з вас шыбы ў дзяцінстве біў? Мо выпадкова, а мо наўмысна. Прызнавайцеся, галубкі, як на споведзі.
Матросы недаўменна пераглянуліся, але наперад ніхто не выйшаў.
— Я маю на душы такі грэх,— нарэшце азваўся Максім.
— Дык падзяліся вопытам,— падахвоціў Ахрэм.
— Які там вопыт. Адны эмоцыі і слёзы. Некалі гуляў з суседавай дачкой. А маці ў яе ну чысты боцман,— Максім схіліў галаву.— Прабач, Піліпыч, гэта не пра цябе… Як даведалася, што ў нас з Зойкай лямур, дык узяла ў моду надвячоркам зачыняць дачку ў хаце. Сітуацыя, я вам скажу. Выдумала старая, што кіну я Зойку з малым… Не вытрымаў я такога недаверу. Неяк шпурнуў у акно камень, а сам падаўся да ваенкома,— закончыў пад смех Максім і ўдакладніў: — Здалёку цэліў…
— Можа, ты яшчэ што-небудзь узрываў з такой абразы?
— Дынаміту не было.
— Будзе табе дынаміт,— у гэты момант Ахрэм канчаткова вырашыў узяць у падрыўную каманду Хвалея.— Ёсць магчымасць вызначыцца. Пойдзеш са мною на лёд.
Максім і брывом не павёў. Толькі дурнавата заззяў тварам.
— 3 табой, Піліпыч,— выгукнуў ён,— далібог хоць у жаночую лазню…
Чакалі зялёную ракету.
— Можа, у іх порах падмок? — спытаў нехта.
— Выдумаў. Звычайная перастрахоўка.
— Навошта варажыць, хлопцы,— улез у гамонку Хвалей.— Хто свайго чакае, той дачакаецца…
«Не заўсёды,— падумаў Забалотны.— Бывае ўсё жыццё чакаеш, а мо і шукаеш, ды не знойдзеш. А знайшоўшы, адразу згубіш…»
Ён не верыў, што чалавек, калі захоча, можа ўсяго дамагчыся. Пэўна, таму і не ставіў перад сабой задужа вялікіх мэт. Боцман — і хопіць. Ды і само жыццё быццам абараняла ягоныя жыццёвыя прынцыпы. Ці ж не хацеў ён жыць з Аленай?
Сустрэўся з ёй пасля вайны, калі Алене яшчэ і васемнаццаці не было. Саромеўся не толькі пацалаваць, але і ўзяць за руку. Ды і прапанаваў выйсці за яго неяк няўклюдна: «Мне вось начальства пакойчык дало…» I калі Алена паглядзела на яго прыхільна і шчыра, здалося, што ён узляцеў на грывастую крутую хвалю, якая шпарка панесла яго ў невядомае.
Ахрэм любіў вяртацца з мора. Глядзець, як рухава, з грацыёзнасцю, што невядома адкуль у яе з’явілася, ходзіць па пакоі Алена. Як бы незнарок, пакласці на яе маленькую цёплую далонь сваю загрубелую, усю ў шрамах і мецінах руку.
На беразе ён ужо прышукваў для сябе работу на суднарамонтным заводзе. Думаў зрабіць яшчэ колькі рэйсаў, каб на першы час хапіла грошай, і кінуць якар у самім Мурманску. Балазе на заводзе працавала многа былых матросаў.
Аднак прайшоў год, другі, а Забалотны так і не спісаўся са свайго судна. Камандзе шанцавала. Кожны раз траўлер вяртаўся ў порт з багатым уловам. Пералічваючы ў касе новенькія паперкі, Ахрэм, як чалавек, што зрабіў цяжкую работу, па-гаспадарску клаў іх у маленькі брызентавы чамаданчык.
Дома ён ставіў гэты чамаданчык на стол, і яму станавілася трохі крыўдна, што Алена не выказвае асаблівай радасці. Тады ён вінавата апускаў галаву: «Усё, старая, апошні рэйс, і прыпісваюся на вечную стаянку каля цябе…»
Саромеючыся, ён браў у свае яе маленькія зграбныя рукі і заглядаў у вочы. Яму станавілася так добра і спакойна, што паступова забываліся ўсе дробныя непрыемнасці, якіх хапала на пуціне. Ахрэм быццам раздвойваўся: няўтрымна і прагна клікала мора і хацелася, каб заўсёды побач была Алена.
«А ці мог я вырашыць неяк інакш? — падумаў Ахрэм.— Няўжо каханне павінна прывязваць чалавека, як казу да плота? Чаму і цяпер жанчыны чакаюць нават мёртвых, а Алена не магла чакаць мяне жывога?..»
— Максім,— ён хацеў сказаць «сонечны зайчык», але стрымаўся,— пасачы за парадкам, а я пайду на бак перакурыць.
— 3 чаго такая павага? Мо на павышэнне па матроскай лесвіцы іду?
— А ты як думаў? Цяпер маладыя лазуць, што мухаморы…
На баку нікога не было. Ахрэм з асалодай закурыў. Доўга глядзеў на бераг, дзе сям-там блішчалі ў цемры кволыя агеньчыкі. Нечакана ён падумаў пра Васіліну, што яна зараз робіць? Мо спіць як пшаніцу прадаўшы?
Ахрэм яскрава ўявіў яе ў пасцелі,— і адчуў, як у скронях нібы зазвінелі спакуслівыя малаточкі.
«Вось стары кнехт,— ужо амаль весела падумаў ён.— Жыццё шпурляе, быццам трэску, а не ўгаманюся. Ладна, хай сабе Максім. Дык той што флюгер: куды падзьме, туды і павернецца. А я?..»
Смеючыся ў душы, Ахрэм у роздуме паківаў галавой і пачаў спускацца па трапе. Ужо на палубе ўбачыў, як проста над галавой у чорнай маўклівасці неба загарэлася зялёная ракета.
Раздзел чацвёрты
Такога дажджу Вольга не помніла. Здавалася, што лілося не з нізкіх хмар, якія ледзьве не чапляліся за дахі дамоў, а аднекуль з бясконцай вышыні: празрыстыя кроплі быццам завісалі над асфальтам, а потым рассыпаліся над ім, нібы хтосьці біў аб зямлю крыштальны посуд.
Вольга радавалася гэтаму позняму асенняму дажджу: не трэба было спяшацца дадому. Рэпетыцыя даўно скончылася, але хлопцы з аркестра не разыходзіліся. Хацелі перачакаць дождж. Апошнім часам ёй перасталі падабацца хлопцы з аркестра. На адзін твар, як манекены ў вітрыне.
3 таго пахмурнага дня, калі пазнаёмілася з Ігнатам, Вольга нібы выпусціла калючкі, схавала ад хлопцаў свае перажыванні і пачуцці.
Кіраўнік аркестра, пэўна, зразумеў яе адчужанасць па-свойму, бо неяк спытаў:
— Можа, ты які-небудзь іншы калектыў нагледзела? Калі так, дык не круці: не ты першая шукаеш, дзе лепш…