һанай ноён болгоо бэлэЙб. Тэрэ хубуун ехэ боложо, ухаатаяшье хүбүүн болоо ёһотой".
Худөөгөөр ябатараа тэрэ хубуугээ танижа1 хөөрэлдэбэ. — Намда мэнэ гэпээр хоёр һамгад хубуугээ буляалдажа ерэхэ. ХэнэДншье хубуун юм, бу мэдэе. Хайшан гэжэ эхэнь шиш гэжэ унэн сэхээр хэлэхэ юм. Ши минии түлвө ошожо шуужэ угэл даа. Эрэһэн юумышни угэхэб, — гэбэ хаан. — Болохол байна, үглөөдэр ошохоб, — гээд улэбэ. Үглөөдэрынь хаанайда Балдан ерэбэ. Удангуй хоёр арсал-дааша һамгад табатай хубуугээ дунда а хүтэлеөд хаанайда оробо.
Хаанай хубсаһа умдэһэн Балдан ехэ гэгшын ноён мэтэ
һууба.
— Ундэр ехэ хаан ноён, энэ минии хүбүүн байгаа юм, — гэжэ бага хатан хэлэбэ.
Нүгөөдэнь: "Энэшни худалаар хэлэжэ байна. Гансахашье ухибуу гаргаагуй юм".
Хаан болоһон Балдан нэгэ зарсадаа һэлмымии абаад ерэ гэбэ. Удангуй һэлмэнь асарагдажа, Балдан хоёр һамгадые дахуулаад, газаа гараба.
— Таанар хоюулан энэ хубууе гаргаа хадаа хубаажа абаг-ты. Би энэ һэлмээр орой руунь таһа хаха сабшахам. Хоёр гарһаань шангаар хоёр тээшэнь татагты, — гэбэ. Зүүн гарынь баряад байһан эхэнэр һэлмээ далайхатайнь сасуу нюураа ад-хаад унашаба, харин нүгөө эхэнэрынь баряад лэ байна.
Балдан хубуүн (Хоёр эхэнэрээ хүбүүтэйнь гэртээ оруулжа, улад зоной урда үнэн сэхыень оложо, тайлбарилан хэлэбэ: — Би эдэ хоёр эхэнэрһээ түрэһэн эхынь олооб. Хүнэй тү-рэһэн эхэ ямар гоё сэдьхэлтэй гээшэб. Мүнөө хүбүүнэйнгээ алуулхаа байхада, уруугаа хаража сэдьхэлээ харанхыдахада 1 унабал. Харин гаргаагуй эхэнэртэ юун бэ? ШоНо һанаа ha* наалжа, шулуун зүрхэ зүрхэлжэ, алахынь хүлеэжэ байбал.
Тиихэдэнь улад зон гайхабад. Балдан хүбүүнэй ухаатай сэсэниие гайхабад.
Ехэ эхэнэр баярлахын ехээр баярлажа, хубуугээ дахуулаад гэртээ ошобо.
29. АРҺАН ГАЛЗУУ
Нэгэн хун гэрхэлэмни гэжэ Далайн урда оиидэ гаража, хадам басага хэлсэжэ
юпэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, найман хоног соо найо зугаа
хэжэ ерэхэдэнь, аньеэ хаан Арпан Галзуу гээшэ алда болохо
аматай, аршан болохо побойтой газаань ерэжэ:. — Энэ дэлхэйн ехэ суглаанһаа тапарабаш, зальгихамни ' шамайе, — гэжэ, алда амаа арһайлгажа, аршан болохо һобойёо
ирзайлгажа байхадань, мүнөөхи хун хэлэбэ:
— Ай, нохой, Богдодо баригдааЛьби.
— Богдошни юум? — гэбэ. ШЩ
— Тэһэлигээ хүшэтэйма, тэрээндэ ехэ баригдаальби, ехэ
булигдаальби, — гэнэ.
. — Юум тэрэ Богдошни? Хааным? — гэнэ.
— Хүү эльгээхэмни, малгаар ерыттаа, — гэжэ гуниба. Гурбан боошхо бэлдээд, түмэр шудэр хүүлээд, түмэр бор-
хобшо хүүлээд, хүлеэжэ байна.
Малгаарынь (Арһан Галзуу) ерээд:
— Хаанам тэрэ Богдош? — гэжэ пураба.
— Энээн соо — гээд, (боошхоёо) оёорынь хуулаад, спир-тэеэ табяад үгэбэ. I
Арһан Галзуу ерээд, боошхо руунь харахадань, өөһэнэй һүүдэрынь харагдаба тэрээнь соонь. |
— Богдо энэ һууналдаа, — гэжэ заахадань, зальгижа оробо
тэрэ спиртынь. Хуу уугаад:
— Али хаанам (Богдошни)? — гэнэ> "",'""wa "гэ-к — Энээн соо һууна, — гэжэ хоёртьхи боошхоёо хуулажаүгэ бэ, Гурбатьхи боошхоёо хуулажа угэбэ. Тэрэнь гурбатьхи боош
хоео бараибэй унашаба. и тапХИиень борхобшолоод,
Унахалаарань, борхобшоео абажа тарх|№ ^Үлынь шүдэрлоөд хөөрсэ, |ВПШН§|§|Н гол Үхэхэеэ һанасарань сохижо, сохижо орхнбо.^1урот °Р°0Д, хүдэлхэш аргань үбэй, бодохош аргань убэй.
|Ж 1G1
Бурятские народные сказки
— Энэ яабабннб иихэдээ? — гэжэ һурана.
— Богдо танине нишхөөл даа, — гэбэ.
— Богдоёо хүүрээр ябаарайлштаа, Вогдотоёо хамта ябаа-райтга, табюулыштаа намайе, — гэжэ хэлэнэ.
Борхобшоёо, шудэрээ тайлажа, тэрэнээ мулталба. Тиигээд Арпан Галзуу собоорто ерээд монахуудта хэлэбэ:
— Гурба хоноод ерэхэб. Тэнгэриин мэшэн хэдэн ааб, хуу тоолоод байхат, ойндоо юу һанаабиб, тэрэнние хуу таахат, — гэбэ.
Арлнһан хойнонь, монахууд гараад мэшэ тоолоно. Хайшань гэжэ тооложо аргаяа я даба (мэшэды тооложо хэн захад-ханьби). Тиихэдэнь нэгэ монаха бэрхэ хун байгаад, архинша болоод, архи уугаад ла, үлдүүлһэн байгаа. Үлдүүлээд, тээр-мэдэ мельник болоод һууна. Ядаһан бэеэрээ (монахууд) тэрэ мельнигтэ ху эльгээжэ асаруулбад. Мельник ерээд:
— Намайе яаха гээбтэ? — гэнэ.
— Хаан орожо ерээд, тиижэ хэлэжэ гараал, тэньерын мушэ хайшан гэжэ тоолохо бэлээбди? — гэжэ һурабад.
Зуруулаабэй ехэ кэнигэ асаруулаад, тэрэ кэниигдээ бутуу ноймор заха зүүрбэеэр хоёр хоносор тоо зура зураһаар з аха дань гараба.
Мельник хун муухан Хубсаһагай, (муухай) шарайтай, пан-дархай хуртөөмхотой, хуу талхан болошоһон, дээгүүрээ мона-хын хубсаһа дабхар үмэдөөд, тарсияа бүгэлөөд, тэрэ кэнигэеэ; гартаа баряад һууна. Хаан орожо ерэбэ.
— Тэньерын мушэн хэдэм, тоолойт?
— Тоолоо, — гэнзд.
— Хэдэн гэжэ тоолообта? — гэхэдэнь.
— Энэ, — гэжэ кэнигэеэ гаргажа дэлгэжэ угэбэ.
— Энэ иихэдээ юу зурыымта? Бүтүү заха зуурбэй, хайшан гэжэ тоолохым, иимиимэйтнэй, — гэнэ.
— Буруу гээ хадаа, мүнөөүдэшэ гараад, тоолоод үзэгты, энээндэ эрэд тудаха, — гэбэ.
Хааниинь тэрээндэнь торошно.
— Ойндоо юу һанаабиб, таагайт? — гэнэ.
— Таагааб, — гэнэ "монахань". — Та намайе монах гэжэ һа-наныт? — гэжэ һурана.
— Тиинэ, — гэбэ.
— Би мельнигэльби, — гээд монахынхияа (хубсаһыень) тайлажа хаяад, һандархай хүртөөмхэтэй, сагаан талхан боло-шоһон мельник байба.
30. НЯД-НЯД
Нэгэ баян хүүндэ бишяахан хүбүүн хонь-харажайнабшидаа, тиигээд хорин
хонин убэй болшоно. Тиихэдэн хэлээ:
— Хониһы хараа убэйт? — гээд нэгэ үбгэнһөө.
Аа, хорин сагаан* хонин баруун жалгайн толгойдо байна
һэнээ, — гэнэ.
— Мэни хонид, — гээд гуйшэнэ. Ошоод абаад ерэнэ.
Тиихэдэ тэрэ убгэниин хэлэнэ:
— Үбэй болхобэй түлөө "няд-няд" гээтьха. Тиихэдэ ябажа
шадахаяа болёотьхо. "Сообор-сообор" гэтьхэдэш баран па-
лаад арлиха.
Тиихэдээ тэрэ хубуун наадахаяа һанаад, "няд-няд" гээд пуха няалдуулшхоод байгаабшидаа хонёо. Хонипын муураа. Тарган хонидтэй байгаа баян хун. Тарган хонёо алхам гээд,
алхадан хонин муу байшоо., 1
— Юундэ хонинш. муудааб? — гээд- пурна, — пайса хара,-
гэнэ.
Төрэнһээ хойшо пайса хараад байгаа. Ш Тиигээд баян хуни памганиин убэднэ. лүүлнэ. Бөөлүүлхэдэн:
— Няд-няд, — гэшхэнэ. Баран няалдашана, худэлхэёо болишоо.
— Юун болооб, хун болооб? Ошоод. лама тэрэ хубуундэ. """п* гэшхэнэ. Бапа няал-
Лама асаржа угэнэ. Ламайе Щ^^^Ш Дашхана. Бөөшкэ няалдаад, ламашкэ нядлдаад. Амьтан-зоноо асар, — гэнэ sY^Y"^
Бее асараад
ОӨӨ-
асара, — гэнэ
Ошоод асарна. Барни "няд-няд" гэшхэнэ. Баран няалдащ. кэнэ. Ябажа ядаад, баран баи^ооб? Ямар һониимээ болш0. -Энэ юун 00Лн00"'эҮүбгэн ожирнэ, тэрэ пургаагаашан.
Н°СГ9Э*э б'ишиаханхубуунпээ болжо байна, — гэнэ тэрэш.
— Бишяахан хүбүүе аргадагты! — гэнэ.
^Би^нсэеэ абаһани барни үхэб!
Ламан: —*s
_ Би олоһоноо хуу үхэб, — гэнэ.
Баянхүүниин: Щ
7ий!эД" б>"*" ВДР-ьтиба.
Тиигээд үнеэтэй, моритой, мүнгэтэи болоод, тэрэ хүбүүн баяжишаба.
31. НЯ-НЯ ХҮ6ҮҮН
райхада унэшэн урөөһэн хубуун байна. Эхэ, эсэгэһээн табатайдаа таһаршаһан байна. Табатайһаа хойшо нэгэ баян хундэ уубэй худэлгэдэг байна. Долоотой болохоһоон хойшо бури баян хундэ хониһнищ харана. Юһэн елдэ харахадаа, нэгэш хони ухуулээбэй, нэгэш хурьга ухуулээбэй байна.
, Нэгэтэ тиижэ ябажа ябахадань, гурбан хоног соо забхан болоно. Тэрэ забханда хорин табан хоннһнин лалажа бойбол-шоно. Тэрэ хубуун гурба хоноги дотор соо бэдэржэ оложо ядажа ябахадаа, удэр, пуни уйлажа, дуулжа ябана. "Бишай-ханпаан эхэ, эсэгэһээн таһаршаһиим, энэ баян хундЗ иижэ ухэсээ зобожо, наһаа бархымаам даа" гэжэ уйлажа ябана.
, — Миниидэр хун хорин табан толгой хаанапаа олохо бэ-лээои, — гэнэ. Тиижэ ябажа ябаад, абар табар хупан соогуур] яоахадань, нэгэ сагаан толгойтой убэгэн хун тармуури эшэ отолжо гультхажа һууна. Тэрэ убгэн хараад:
Яахадаа иижэ уйлжа дуулжа ябанабши, — гэнэ. Тиихэ-Дэньтэрэ хубуун хэлэбэ:
һиим ~йлаабэй яахымби. Эхэ, эсэгэһээн унэшэ-урөоһэн таһарш-м. знэ баян хундэ юһэн ел соо хониһиинь харахадаа, нэ-
хоио °НИ үхуУлээб9Й "нэгэш хони бойболгообойм. Энэ гурбан
жа б йа° ехэ забхан-задан болоод, хорин табан толгойм Ьала-
Эиэй -00л' ТэРээни миниидэ хун уе соогоо тулхимииб?
даа — И Хундэ зоб° зобоһоор тули-тулиһаар наһаа бархымаам ' PH3, Тиихэдэн тэрэ убэгэн тэрэ хубууе хайрлажа: ~ ^Убуүн, ехэ бу һанаашарха, — гэнэ. — Хорин табан хо-
хонһ холбо° ялгайн толгойдо бэлшэжэ байна, — гэнэ. Тэрэ.
дэх л абаашааД ниилуулхэдэшни хайш хайшаа һалаад гуйл-3 0иизэ- Гуйлдэхэдэи, хусэжэ ядахадаа "ня-ня" гээрээлаа,—
гэиэ. — Тиихэдэшни газартаа няалдаха бэзэ. Тэдэнээ бодхоод, идеэллэхэдээ "сообор, сообор" гээрээлаа, — гэнэ. — Тиихэдэшни
бодоод бэлшэхэ, — гэнэ.
Үнэшэн хубуун убгэнэй хуурээр холбоо ялгайн толгойдо ошоходон, хорин табан хониниинь бэлшэжэ ябана. Тэрэ хо-ниһоо абаашажа нүгөө хониһоороо ниилуүлнэ. Тэдэнь ниилхэш бэшэ, убээш бэшэ. Хайш хайшаа һалажа гуйлдэнэ. Тэрэ хубуун хоннһоо хойноһоо уйлажа дуулажа ябаад суглуулжа ядажа ябана. Тиижэ ябахадаа, тэрэ убгэнэй хуур. ойндоо шэбшэнэ. Тиижэ ябажа ябаһаар, хониһоо хусэжэ ядаад "ня-ня" гэнэ. Хониһиинь баран хэбтэ хэбтэһээр газартаа няалдашана. Ошоод нэгэ хоёрынь татаад үзэн гэһээнь, бухэ байна. Халуудаад, модони һүүдэртэ ороод унташана. Бодоходонь хониһиинь баран хэбтэнэ.
Бодоод, тэрэ хониһоо "сообор, сообор" гэхэдэнь, хониһиинь бодоод хуу бэлшэжэ ябана. Тэрээнһээ хойшо үнэшэн хүбүүн дуратайдаа хониһоо газартаа няалгашхоод, наадахадаа наа-даад, унтахадаа унтаад ябана. Ехэ амар болоод ябана. Нэгэтэ хониһоо туугаад, голдоо озирходонь баян хүниин хэлэнэ:
— Энтьхэ малаан толгойтой хонимнай угаа ехээр тарга-лааһиим, нажари халуунда үбшэн ерэжэ муудаханьһиим, — гэнэ. — Тэрээнээ энэ таргандань алажа эдье.
Тэрэ хүбүүниин малаан толгойтой хониёо абаашажа ороно.
Баян хүнэйнь алаха*да, ялайхаш' үүхэн үбэй байна. Баян хун тэрэ унэшэн үрөөһэн хүбүүгээ угаа ехээр хашана, хараана: "Нэгэш толгой хони үхүүлшхөө хадаа намда үедө