Notes
1
Petrus de Ebulo 1994. Part.VIII–IX. Fol. 102v–103v. Tramontana 1999. P. 129–133.
2
Воскобойников 2015. С. 453–472.
3
Idrîsî. 1999. P. 57ss.
4
Абрамсон 1994. С. 3–16. Воскобойников 2011. С. 271–279.
5
Marongiù 1963. Р. 379–394.
6
На русском языке можно назвать только две книги. Это плохо переведенная и не слишком примечательная в оригинале биография Фридриха II: Глогер 2003. Намного важнее книга Эрнста Канторовича, написанная в конце 1920-х годов. К сожалению, мне недоступен ее недавний русский перевод Л.В. Ланника и И.П. Стребловой: Канторович 2022.
7
Cavallo 1982. P. 495–612; Canart 1978. Р. 105–162.
8
Michel Scot 2018.
9
Ницше 1990. T. II. С. 318, 690, 747.
10
Kampers 1927.
11
Petrus de Ebulo 1994. Versus 1387–1388.
12
Schaller 1995. S. 495–496.
13
Thiery 1994. P. 287–290. Более взвешенный взгляд Джереми Джонса см. в коллективном труде, вышедшем после масштабной реставрации начала 2000-х годов: La Cappella Palatina 2010. P. 387–400.
14
Pseudo Ugo Falcando 2014. P. 344–345.
15
Geis 2014. S. 187, 290.
16
Салимбене де Адам 2004. С. 381.
17
Federico II di Svevia 2001. P. 6–7, 21–22, 40. О спорных атрибуциях см.: Ibid. XVIII–XX.
18
De Stefano 1950. Р. 16–17. Более скептический взгляд: Powell 1963. Р. 481–482.
19
Houben 1996. P. 213–242.
20
Nicolaus de Jamsilla 1868. P. 106. Pispisa 1994. P. 145–170.
21
Hampe 1901. S. 597.
22
Delle Donne 2005. P. 56.
23
«Moribus tamen alienis atque ineptis, quibus eum non natura, sed conversatio rudis instituit. Sed indoles regia, sua natura facilis in meliora componi, quicquid ineptum acceperit, paulatim usu meliore transmutet. Hiis adiacet, quod monitoris inpaciens, libere voluntatis capescit arbitrium et, quantum videri potest, deforme sibi existimat vel tutore regi vel puerum pro rege censeri, quo fit, ut excusso tutoris regimine plerumque regios excedat indulta licencia mores et usu publice conversacionis maiestatis minuat vaga discussio numen». Hampe 1901. S. 597. В этом же письме упоминается в качестве преподавателя некто Вильгельм Францизий (Francisius), у которого Фридрих II учился, судя по всему, латинскому языку. Больше ничего об этом Францизии не известно.
24
Ibid. S. 598.
25
HD. V/2. Р. 721–722. «Книга Паламида» была написана на латыни в 1215–1235 годах. О распространении куртуазной литературы в Италии: Bertoni [1924]. Р. 2 ss. Antonelli 1995. Р. 319–345; Orofino 19951. P. 199–210.
26
Gauthier 1982. P. 323–324 (текст Манфреда). Mütherich 1974. S. 9–22. Haskins 1929. Р. 124–147.
27
Райт 1988. С. 53–54, 110–111.
28
Settis-Frugoni 1973. P. 5ss.
29
Leipzig, Universitätsbibliothek Rep. II 143. «Alexandri nobilissimi atque sapientissimi regis Macedonie liber». Das Buch von Alexander 1991. Orofino 19952. P. 401.
30
Немного более ранняя итальянская рукопись из Национальной библиотеки Франции (BNF nouv. acq. lat. 174) содержит лишь четыре миниатюры, хотя оставлено место еще для четырнадцати. Фр. Авриль и М.-Т. Гуссе склонны были датировать ее XII веком без определенной локализации (Avril, Gousset 1980. P. 83–84), Б. Дегенхарт и А. Шмитт — первой половиной XIII века и сближать с иллюстрированными кодексами, вышедшими из придворных скрипториев Фридриха II. Degenhart, Schmitt 1980. S. 254.
31
Ross 1963. P. 53. Cavallo 1982. P. 559–560.
32
Weitzmann 1970. Р. 70ff.
33
Салимбене 2004. С. 104–105.
34
Lewis 1987. P. 212–215.
35
Cambridge. Corpus Christi College. Ms. 16. Fol. 151v. Lewis 1987. Р. 281–282; Flores 1993. Р. 38.
36
«Erat autem ibi mons excelsus valde in quem ascendet Alexander. Et visum est ei quasi esset in celo. Statimque cogitavit instruere talem ingenium cum quo possent eum griphes sublevare in celum, ut videret quid esset in celo. Mox autem descendit de ipso monte et iussit venire architectonicos et preceperit eis facere currum et circumdaret eum cancellis ferreis ut posset absque metu sedere. Postea fecit venire griphes et cum catenis ferreis fecit ligari eos ad ipsum currum et in sumitate ipsius curri poni fecit cibaria… Igitur tanta altitudine ascenderunt ipse griphes, quod videbatur Alexandro orbis terrae sicut area in quam tunduntur fruges. Mare vero videbatur tortuosum in circuitu orbis sicut draco. Tunc subito virtus divina obumbravit easdem griphes et dejecit eas ad terras in loco campestri longius ab exercitu suo. Nullamque lesionem substinuit in ipsis cancellis ferreis. Et sic cum magna angustia inventus est militibus suis. Videntes autem milites eius, exclamaverunt omnes una voce laudantes eum quasi deum». Leipzig, Universitätsbibliothek. Rep. II 143, fol.101r.
37
Settis-Frugoni 1973. Р. 121–147.
38
Грабар 2000. С. 241.
39
Settis-Frugoni 1973. P. 303ss.
40
Draghi 2007. Fig. 240.
41
Kantorowicz 1965. P. 264–283; Kloos 1982. S. 395–417. В обоих исследованиях лейпцигская рукопись не упоминается.
42
«Post hoc annum ascendit in corde suo ut perquireret profundum in mari. Quare iussit venire ante se vitrarios precepit eis continuo ut fecerint domum ex splendidissimo vitreo ut posset omnia clare conspicere a foris. Factumque est. Deinde iussit eum ligari cum catenis ferreis et teneri eum a fortissimis militibus. Et ille introivit in eum. Descendit in profundum maris, viditque ibi diversas figuras piscium ex diversis coloribus seu et belvas habentes ymagines bestiarum frenarum ambulantes per profundum maris cum pedibus sicut bestia per terram comedentes fructus arborum quae nascunt in profundo maris. Ipse alie belve veniebant usque ad eum. Viditque ibi et alias ammirabiles causas quas alicui dicere noluit pro eo quod fuerant hominibus incredibilia». Fol. 101v.
43
Салимбене 2004. С. 382–383. О Николе Рыбе см.: Seppilli 1977. Р. 294–349.
44
Возможно, имеется в виду Шешонк, фараон XXI династии.
45
В одной рукописи, содержащей ряд медицинских трактатов, возможно, связанных с двором Фридриха II, имеются апокрифические послания, которыми якобы обменивались Александр и Дидим: «De mutuis epistolis Alexandri et Didimi regis Bracmanorum: Alexander, ut legitur, cum ultimum litus Oceani… conversacio in celis est». Marburg, Universitätsbibliothek, ms. lat. 9. Fol. 156r–158v. Его присутствие в марбургской рукописи показывает, что Historia de preliis при сицилийском дворе не была единственным источником знаний о македонском государе.
46
«О мироздании» (De universo), иначе называемый «О природе вещей» (De rerum natura) каролингского энциклопедиста Рабана Мавра (IX в.), дошел до нас в иллюстрированной рукописи XI века, созданной в бенедиктинском монастыре Монтекассино: Montecassino. Ms. 132. Fol. 168–172.
47
Такой образ феникса можно видеть не только в раннехристианских памятниках, но и в более поздних, намеренно ориентировавшихся «на старину», например на мозаике центральной апсиды церкви Сан-Клементе в Риме (XII в.).
48
Avril, Gousset 1982. Vol. 1. N. 188. P. 160; Ross 1963. P. 20–28, 58; Sekomska 1975. P. 59.
49
BnF lat. 5003. Fol. 97–97v: De Goc et Magoc quos Alexander similiter inter montes conclusit. Особенно важны строки на fol. 97vA: Tunc Antichristi robur prestabitur isti / Ut queat ecclesiis gens ipsa resistere Christi / Ipsaque christicolis tunc gravis hostis erit. / Tunc rex Romanus surget, testante Sibilla, / Viribus imperii gentem qui destruit illam / Qui rex Ausonie fiet et Ytalie. / Nomen et ille Dei conscriptum fronte tenebit / Auratis laminis, cui mundus pace favebit. / Postea conversus religiosus erit.
50
Alexander 1978. P. 1–15. Reeves 1969. Р. 302.
51
Gigante 1995. P. 430–431.
52
Roger Bacon 1897. Р. 268–269. Bigalli 1971. P. 24. Burnett, Gautier Dalché 1991. Р. 153–167. Fried 1986. SS. 287–332. Möhring 2000. S. 192 ff.
53
HD. V, 2. Р. 1149.
54
Ibid. P. 1151.
55
См., например, послание римской знати, которое было разослано затем по всей Европе (ibid. P. 1139–1143), и королю Венгрии (ibid. Р. 1143 ss.).
56
Grévin 2014. P. 137–148; Chandelier, Robert 2013. P. 497–499.
57
«Sedatis dissentionibus que reipublice Christi sepius inferunt nocumenta». HD. V, 2. Р. 1151.
58
Moehring 2000. S. 203ff.
59
Burnett 1984. Р. 151–167.
60
Roger Bacon 1900. Vol. III. P. 268, 399–402.
61
Аль-Кинди действительно написал сочинение, в котором с помощью спекуляции над начальными буквами некоторых сур Корана вывел срок, когда завершится власть арабов: 1294 год. На Западе это «Письмо о власти арабов и ее длительности» было известно в латинском переводе, включенном в сочинение Альбумазара «О великих коньюнкциях» (De magnis coniunctionibus), дошедшее во многих рукописях. Как и другие сочинения Альбумазара, оно было известно при дворе Фридриха II (на него ссылается во «Введении» Михаил Скот: Clm 10268. Fol. 124rB). Письмо издано: Loth 1875. S. 261–309. Abū Ma‘šar. 2000. P. 526–543. О возможных византийских корнях: Walzer 1962. Р. 199–200.
62
Burnett 1984. Р. 163.
63
Ibid. P. 166.
64
«Macedum rex Alexander devictis gentibus i partibus orientis, gentes aspectu terribiles, gustu fetidas, actibus abhorrendas, sibi pocius divina quam humana potencia subiugavit. Alexander enim pugnaturus cum eis, reperit multa genera preliandi; agroticanes in prelio preponebant, ut milites Alexnadri fessi, armis onerati, contra homines pugnare non possent. Quibus Alexander porcos dedit, ut cum hominibus preliari valeret. Inter alia vidit multitudinem innumerabilem, armis de coriis coctis [indutis] indutam, arcubus et sagittis habilem, in dromedariis et camelis, ducentes plurimos elefantes, et homines sunt habentes capita canina: quidam monoculi, unum oculum magnum habentes in fronte; alii monopedes qui uno fulti pede, cum iacent, umbram sibi pede faciunt, ipsum pro tugurio preponentes. Quidam etiam caput infra spatulas habent, et os in pectore et oculi in eorum cervicibus videantur, qui Tartari nuncupantur, sed ipsi depressa capita portant, non tantum qui preliari nituntur. Hii beluas manticoras secum habent, qui facie hominis, corpore et pedibus leonis, cauda scorpionis, dentium ordine triplici sunt conpacte, vescentes carnes hominum et ferinas. Ipse autem gentes non solum herbas et arbores sed etiam lapides conterebant». Ibid. P. 164.
65
«Unde, cum multa genera bestiarum cum ipsis fuissent inclusa, vulpes non fuerunt incluse, vulpes pessima conata fodere montem, venit ad illos. Quam quasi pro miraculo intuentes, venerunt post illam usque ad portas, et, viso exitu, per divinam potentiam valvas; absinticum et lapides contriverunt, exeuntes cum armis, que fabricaverant crudelia dum in montibus habitarent». Ibid. P. 166.
66
Williams 2003. Р. 109–141.
67
Paravicini Bagliani 2023 Р. 70.
68
Nicolaus de Jamsilla 1868. P. 106.
69
Bellomo 1991. Р. 141.
70
De Vaux 1933. Р. 200.
71
Delle Donne 2010. P. 86–91.
72
Издание: Stelzer 1978. S. 165.
73
HD. Vol. II, 1. P. 7. Verger 1994. P. 131.
74
De Stefano 1950. Р. 281–282.
75
Delle Donne 2010. P. 86–87.
76
Ibid. Р. 87.
77
Ibid. P. 89.
78
«Sepe iam contigisse dolemus, quod per diversarum mixturam gentium passa est ex alienis moribus regni sinceritas corruptelam, ita quod ex quo regni filie se cum alienigenarum filiis miscuerunt, denigrata est puritas hominum et increscente dierum malitia et infirmitate mentium inquinata conversatione ac usibus exterorum varietas crevit in populis et ab illorum fermento grex est fidelium maculatus». Эта статья была добавлена в «Конституции» в 1233 году. Const. III 23.2.
79
Romano 1995. P. 154.
80
HD. II. P. 646.
81
Gaudenzi 1908. P. 356.
82
«Чтобы по вине болонцев не пострадали учителя и студенты, пусть они, уверенные в собственной безопасности под защитой нашей власти, поспешат в славный город Неаполь, где процветает основанный нами с большим тщанием университет; там и прекрасная природа, и обилие земных богатств, и почтенное содружество ученых». Ibid. Р. 356–357.
83
Ferretti 1908–1911. Р. 230–287.
84
Epistolae saeculi XIII. T.I. S. 247. HD. II/2. P. 712.
85
«Comperimus et multos artium liberalium munimentis provectos ad ardua, quos innata ruditas honoris et glorie reddidisset indignos». HD. II. P. 449.
86
Paravicini Bagliani 1995. P. 11–27.
87
HD. IV, 1. P. 497–498.
88
HD. V. Р. 496.
89
Roest 2000. Р. 50.
90
Acta 1885. S. 649–650.
91
Ibid. S. 411–412.
92
Ibid. S. 413–414.
93
Weijers 1987. Р. 52–55.
94
Гипотетический список преподавателей: Kantorowicz 1932. S. 269–273.
95
Ferretti 1908–1911. P. 252. Bellomo 1985. P. 159ss.
96
Huillard-Bréholles 1865. Р. 347 (Письмо 50).
97
Рукописная традиция «Письмовника» столь сложна, что до сих пор не существует его критического издания, хотя над ним уже не одно десятилетие работает ряд исследователей. Письма Николая де Рокка Старшего и Николая де Рокка Младшего: Nicola de Rocca 2003.
98
Constable 1976. Р. 36–37.
99
Alberico di Montecassino 2008.
100
Воскобойников 2024. С. 58–60 (со ссылками на основную историографию).
101
Я работал с одной из пяти рукописей XIII века, созданной в Центральной или Южной Италии, возможно, в Сицилии, поскольку в начале ее записан текст призыва к восстанию против французов: имеется в виду Сицилийская вечерня 1282 года. Laon. Bibliothèque municipale de Laon ms. 449. В одном недатированном письме Петр Винейский выражал соболезнование преподавателям Неаполитанского университета по поводу смерти магистра грамматики G.: за этим инициалом вполне может скрываться наш Гвалтьеро. Huillard-Bréholles 1865. N. 98. P. 394–396.
102
Uguccione da Pisa 2004.
103
Cremascoli 2003. P. 257–271.
104
Lusignan 1994. P. 32; Klinck 1970. S. 151–168; Уколова 2016. С. 368–376.
105
Huillard-Bréholles 1965. P. 381–383.
106
Delle Donne 2010. P. 152–157.
107
Delle Donne 2005. P. 134–137.
108
De Stefano 1950. Р. 288.
109
Grabmann 1926. S. 264–265. Baeumker 1920. S. 8–49.
110
Weisheipl 1974. P. 15.
111
Magistri Petri de Ybernia 1993. P. 20 ss. Комментарий на «Об истолковании» в рукописи BAV lat. 5988. Fol. 82r–108v.
112
Dunne 2003. P. 323–324.
113
«Ad cuius transitum, licet impresencialiter, forte obscurata sunt sydera, quorum semitas edocebat; elementa concussa sunt, circa que sua intencio versabatur; ipsa eciam natura turbata, nam ipsius archana humanis mentibus inserebat. … Et mirum in modum, quod cum sue resolucionis tempore de anima disceptaret, uno solo momento suam sibi animam non potuit retinere, que ad minus sui discessus tempus debuit presignasse, ut non videretur, se ipsam tanto laboris opere consumsisse. Legitur enim Martinum longo tempore ante sui obitum prescivisse, sed tantus magister suum finem penitus ignoravit. In quo ex parte docemur quod anime racionalis cognicio aput philosophos recta non fuit». Delle Donne 2010. P. 145.
114
Лотарио де Сеньи 2021. С. 206–261; Воскобойников 2021. С. 194–205. d’Alvenry 1966.
115
Grabmann 1926. S. 251–252.
116
Leccisotti 1958. P. 36. Panarelli 2001. P. 71.
117
Leccisotti 1952. P. 115–116.
118
Leccisotti 1955; Leccisotti 1958; Leccisotti 1978.
119
Leccisotti 1978. Р. 67.
120
Averrois Cordubensis 1953. P. 388.
121
Leccisotti 1952. P. 117.
122
Leccisotti 1958. Р. 52–53.
123
«Ut ergo solus amaretur Deus, factus est inamabilis mundus». Leccisotti 1978. Р. 54.
124
Bellomo 1991. Р. 149.
125
Classen 1983. S. 255 ff.
126
Ebild 1994. P. 47–52; Newby Gordon 1997. P. 173–183.
127
Paravicini Bagliani 2023. P. 291–312.
128
Гене 2002. С. 63–66.
129
Салимбене 2004. С. 381.
130
Там же. С. 260. Kantorowicz 1965. P. 284–307; Shaller 1993. S. 25–52.
131
Reeves 1969. Р. 299–300. Lerner 1988. P. 359–384.
132
Maire Vigueur 1994. P. 72–73.
133
Gatto 1995. P. 537.
134
Салимбене. Ук. соч. С. 382–386.
135
Michael Scotus. Liber introductorius. Clm. 10268. Fol. 31A-B.
136
Салимбене 2004. С. 225.
137
Bamberg, Staatsbibliothek astronom-mat. cod. 4, fol. 65–68.
138
Roger Bacon 1897. Vol. I. P. 386.
139
Kolmer 1982. S. 152–159.
140
Воскобойников 2014. С. 183–191.
141
HD. V, 1. P. 287.
142
Massignon 1969. P. 82–85.
143
Мец 1996. С. 287–288.
144
HD, V, 1. P. 339.
145
Matthei Parisiensis 1888. S. 176: «Presumpsit quod omnes fatui sunt qui credunt nasci de virgine Deum, qui creavit naturam et omnia, potuisse; hanc heresim illo errore confirmans, quod nullus nasci potuit, cuius conceptum viri et mulieris coniunccio non precessit, et homo debet nihil aliud credere, nisi quod potest vi et ratione nature probare».
146
«In epistolis suis humiliter de Deo scribit imperator et catholice, nisi tantum quod hac ultima papali persone derogat, non officio, nec publice predicat nec procaciter sustinet quicquam hereticum, ut novimus adhuc, vel profanum». Ibid. S. 177.
147
Ле Гофф 2001. С. 362.
148
Канторович 2022. С. 617–706.
149
Niese 1967. S. 32–33.
150
HD. VI. Р. 218. Об этих терминах см.: Hof 1953. S. 129.
151
Schaller 1995. S. 493–504.
152
Houben 1994. S. 190–198.
153
Friderici 1942. S. 2.
154
Michel Scot 2018. P. 219–223.
155
Haskins 1924. Р. 268ss; Де Либера 2004. С. 125.
156
Kantorowicz 1927. S. 335 ff.
157
König-Pralong 2011. P. 29–35.
158
Michel Scot 2018. P. 272–273.
159
Secretum secretorum 1920. Cap. 10. P. 48.
160
Johannes Saresberiensis 1909. T. 1. P. 254. (Polycraticus. Lib. IV. Cap. VI).
161
Liber introductorius. Clm 10268. Fol. 122vB–123rA.
162
Michel Scot 2018. P. 263.
163
О небесной иерархии. 7, 4. Псевдо-Дионисий Ареопагит 1997. С. 73–75.
164
Alain de Lille 1965. P. 108, 225.
165
Valentin 1908. S. 64 ff.
166
Pick 1998. Р. 93–116.
167
Lievesey, Rouse 1981. Р. 216, 251. Grebner 2008. S. 284ff.
168
Sydrac 2000.
169
Caiazzo 2016. S. 359–371.
170
Antonelli 1980. P. 228–235.
171
Pötters 1998. P. 41–46.
172
Biblioteca arabo-sicula 1881. Vol. 2. P. 248; Ibid. Р. 104.
173
Ibid. Р. 105–106; Gabrieli 1957. Р. 260.
174
Hasse 2000. P. 147. Suter 1922. S. 1–8.
175
Delle Donne 2022. P. 125.
176
MGH. Const. IV. Bd. II. 1896. S. 166.
177
Epistulae 1883. S. 309.
178
Delle Donne 2022. P. 81–84. Schramm 1971. S. 468. Schaller 1995. S. 506.
179
Taqî ‘ad din ‘Ahmad ’ibn Alî al Maqrîzî. Kitab ’as Sulûk // Biblioteca arabo-sicula 1881. Vol. II. P. 265.
180
Ibid. P. 265–266.
181
‘Abu al Fadayl Muhammad ‘ibn Abd ‘al Aziz Hamah. Tarih Mansuri // Biblioteca arabo-sicula. Appendice 1889. Р. 57.
182
Biblioteca arabo-sicula 1881. Vol. II. Р. 266.
183
Wiedemann 1914. S. 483–485.
184
О веслах: Лукреций. О природе вещей. III 438–442. Seneca. Nat. quaest. 1, 3, 9. Guillelmus de Conchis 1997. Р. 60 (III, 2, 8). Два последних текста могли быть известны при штауфеновском дворе. О Канопусе: Plinius. Naturalis historia. 2, 71, 178. Macrobius. Commentarium in Somnium Scipionis. 6, 593. Guillelmus de Conchis 1997. VI, 2, 6.
185
Poulle 1994. P. 122.
186
Ibn Sab‘īn 2002. P. 55–56.
187
Ibn Sab‘īn 2005; Akasoy 2006, с подробной библиографией.
188
Spallino P. Introduzione // Ibn Sab’īn 2002. Р. 40.
189
Akasoy A. Einleitung // Ibn Sab‘īn. 2005. S. 20–22.
190
Ibn Sab‘īn 2002. Р. 58–59.
191
Аристотель. Топика. 108a 18–30.
192
Ibn Sab‘īn 2002. Р. 59.
193
Ibn Sab‘īn 2002. Р. 73.
194
Moïse Maïmonide 1979. P. 286.
195
Ibn Sa‘bīn 2022. P. 96.
196
Ibid. Р. 116–117.
197
Ibid. Р. 135.
198
Ibid. P. 137.
199
Ibid. P. 139–141.
200
Ibid. P. 147 (в поддержку логики: ibid. Р. 153).
201
Ibid. P. 163.
202
Ibid. P. 163–165.
203
Ibid. P. 184. Согласно некоторым источникам, ибн Сабин покончил жизнь самоубийством в 1270 году.
204
Ibid. Р. 203 ss.
205
Renan 1866. Р. 278–291. Amari 1868. Vol. 3. P. 702. Kantorowicz 1927. S. 321–322 Более взвешенная оценка: Де Либера 2004. С. 123–124.
206
Gabrieli 1952. P. 15.
207
Biblioteca arabo-sicula. Vol. 2. Р. 416–417.
208
Amari 1868. Vol. 3. P. 705; Amari 1853. P. 13.
209
Paravicini Bagliani 2023. Р. 143–188.
210
MGH. Constitutiones 1896. S. 508–512.
211
Kempf 1975. S. 345–360.
212
Mierau 2002. S. 47–80.
213
Das Brief- und Memorialbuch des Albert Behaim 2000.
214
Dales 1990. P. 50–108.
215
Grabmann 1982. S. 171.
216
Burnett 1999. P. 259–299.
217
Bazàn, Wippel, Fransen, Jacquart 1985. Р. 23–43.
218
Sermoneta 1980. P. 183–197.
219
Bresc 2001. 55–69.
220
Свидетельство Риккардо из Сан-Джермано: Cronica, ad annum 1221. Иудеи должны были носить знак «Тау» на одежде, говорится в дипломе, а проститутки не должны были ходить в баню с честными женщинами. HD. I, 2. P. 178.
221
Сират 2003. С. 321–326.
222
Barzilay 1967. P. 22.
223
Pepi L. Ja’aqov Anatoli. Un ebreo aristotelico // Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 18.
224
Михаил Скот приписывает ему опыт по превращению меди в серебро: Harrison Thompson 1938. P. 544; Сират 2003. С. 342.
225
Sermoneta 1969. P. 34.
226
Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 61.
227
Сират 2003. С. 340–341.
228
Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 60.
229
Dahan 1990. P. 349.
230
Анатоли мог и отходить от этого правила. Например, фразу «Потому что Бог на небе, а ты на земле; поэтому слова твои да будут немноги» (Еккл. 5, 1, в еврейской Библии Qoelet 4, 17) Скот предлагает толковать как символ эстетической радости, которую испытывает душа познающего при соприкосновении с высокими предметами. Достаточно «немного созерцания» и немногих слов. Анатоли откровенно пишет, что ему не нравится такое толкование, но он все же решил привести его, чтобы процитировать Скота. Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 60.
231
Ibid. P. 140–141.
232
У Анатоли говорится, что познание и пророчество «называются» («никреу») или, по рукописи Vat. hebr. 41 fol. 36v, «открываются» («ниглеу») в символе лестницы. Ibid. P. 149. N. 2–4. Маймонид не говорит, собственно, о лестнице Иакова, но обсуждает смысл пророческих видений в Ветхом Завете и излагает свое представление об одиннадцати ступенях пророчества. Moïse Maïmonide 1979. II. 41–45. P. 379–397.
233
Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 185.
234
Schmitt 2003. P. 91ss.
235
В Синодальном переводе Ветхого Завета сказано: «будь на земле». В Вульгате: «qui praecipit nivi ut descendat in terram». Moïse Maïmonide 1979. II, 26. Р. 324–326.
236
Ibid. P. 325.
237
Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 161.
238
В Синодальном переводе: «Вид колес и устроение их — как вид топаза».
239
Moïse Maïmonide 1979. III, 4. Р. 419.
240
Ja’aqov Anatoli 2004. Vol. 1. P. 162.
241
Для Маймонида сотворение мира из ничего есть чудо (op. cit. II, 25. P. 323), вера в него — основа религии (ibid. II, 27. P. 326). Но рождение мира не должно пониматься как физическое рождение, подчиненное законам природы (ibid. II, 27. P. 327).
242
Например, Morpurgo 2000. P. 104–110; 131–132.
243
Sirat 1989. Р. 173.
244
Столь очевидной ошибке в порядке следования знаков зодиака в устах хорошо знакомого с астрологией и окруженного астрологами Фридриха II объяснения найти не удается.
245
Ibid. Р. 173–174.
246
Moïse Maïmonide 1979. III 26. Р. 503.
247
Ibid. Introduction. Р. 23.
248
Ibid. III 27–32. Р. 505–527.
249
Liber Novem Judicum in Judiciis Astrorum. Clarissimi auctores istius voluminis: Mesehella, Aomar, Alkindus, Zael, Albenait, Dorotheus, Jergis, Aristoteles, Ptholemeus. Venezia, Ed. Peter Lichtenstein, 1509. Lucentini 2000. P. 409–450.
250
Richerus 1880. S. 324. Ср.: Annales Erphordenses 1859. S. 31; Annales Marbacenses 1861. S. 178.
251
Constitutiones 1896. Bd. IV. S. 274–276.
252
Dahan 1990. Р. 46.
253
Ibid. Р. 49, 71ss.
254
Sirat 1989. Р. 175.
255
Sermoneta 1969. Р. 33. N. 19.
256
Sirat 1989. Р. 176–177.
257
Sermoneta 1969. Р. 41–44.
258
Дошедший до нас латинский перевод был сделан не с перевода Ибн Тиббона, а с менее распространенного перевода Йехуды аль-Харизи. Основываясь на том, что с ним были знакомы Гильом Овернский и Александр Гэльский, Сермонета предполагал, что он появился около 1240 года (Sermoneta 1969. P. 39). Колетт Сират отрицала существование при штауфеновском дворе латинского перевода «Путеводителя» (Sirat 1994. P. 197).
259
Sermoneta 1980. Р. 196.
260
Scritti di Leonardo Pisano 1862. Vol. I. P. 1.
261
«Flos Leonardo bigolli pisani super solutionibus quarumdam questionum ad numerum et ad geometriam vel ad utrumque pertinentium». Scritti di Leonardo Pisano 1862. Vol. 2. P. 227ss.
262
Westenholz. 108–132. Часть полемики, которую вел Капоччи, была собрана под его присмотром и сохранилась в ватиканской рукописи Vat. Pal. lat. 953.
263
Рошди Рашед считает, правда, неизвестно, на каком основании, что Иоанн, как и Феодор Антиохийский, был учеником Камаля ад-Дина ибн Юнуса. Rashed 1994. P. 333.
264
De duabus lineis semper approximantibus sibi invicem et nunquam concurrentibus. Clagett 1980. P. 34, 44–61.
265
Так говорится в его письме к общине Люнеля. Цит. по: L’esprit de grâce 1994. P. 14. N. 4. Трактат, названный по первым словам «Руах хен» («Дух милости»), возникший в провансальско-итальянских интеллектуальных кругах, является, как и «Стрекало учеников», ранним комментарием на «Путеводитель».
266
Freudenthal 1988. P. 113–140.
267
Исследование рукописей BnF lat. 405 (комментарий на Книгу Иова) и Paris, Bibliothèque Mazarine 795 (богословская сумма в виде комментария на «Сентенции» Петра Ломбардского) может обнаружить ранее не известные связи между богословием нищенствующих орденов и научной культурой штауфеновского двора. Наследие Маймонида и его обсуждение при дворе могло быть одним из звеньев этой цепи.
268
Рошди Рашед находит это решение уравнения у аль-Караджи: Rashed 1994. P. 334.
269
«Et cum diutissime cogitassem unde oriebatur predictae questionus solutio, inveni ipsam habere originem ex multis accidentibus, que accidunt quadratis numeris, et inter quadratos numeros: quare hinc sumens materiam, libellum incepi componere ad vestre maiestatis celsitudinis gloriam; quem libellum quadratorum intitulavi, in quo continebuntur rationes et probationes, geometrice solutiones questionis predictae, et multarum aliarum questionum solutiones, quem habere poterit vestra immensitas, si celsitudini vestre placuerit». Scritti di Leonardo Pisano 1862. Vol. 2. Р. 227.
270
Ibid. Р. 234.
271
Ibid. Р. 238.
272
«Scripsistis mihi, domine mi magister Michael Scotto, summe philosophe, ut librum de numero quem dudum composui vobis transcriberem: unde vestre obsecundans postulationi, ipsum subtiliori perscrutans indagine ad vestrum honorem et aliorum multorum utilitatem correxi. In cuius correctione quedam necessaria addidi et quedam superflua resecavi. In quo plenam numerorum doctrinam edidi, iuxta modum indorum, quem modum in ipsa scientia prestantiorem elegi. … Verum in alio libro quem de practica geometrie composui ea que ad geometriam pertinent et alia plura copiosis explicavi, singula subiectis approbationibus geometricis demonstrando. … Porro si hoc opere reperitur insufficientia vel defectus, illud emendationi vestre subicio». Liber Abbaci. Scritti di Leonardo Pisano 1862. Vol. 1. P.1.
273
«Assiduis rogaminibus et postulationibus a quodam mihi amicissimo invitatus, ut modum sibi componerem solvendi subscriptas avium et similium questiones». Scritti di Leonardo Pisano 1862. Vol. 2. P. 247.
274
Murray 1986. Р. 191–201.
275
Continuatio Scotorum. 1851. S.624–625.
276
Ин. 9, 6–7.
277
Drei Gedichte 1878. S. 484–485.
278
Бл. Августин. О граде Божием, XIX, 12–14.
279
“Lex animata in terris”, формула, взятая Фридрихом II из новелл Юстиниана (Nov. CV, 2, 4). Stürner 1983. S. 472–473.
280
Soldi Rondinini 1997. P. 3, 18.
281
De Stefano 1927. P. 78.
282
Schaller 1993. S. 53–83.
283
Stürner W. Einleitung // Die Konstitutionen 1996. S.8.
284
Die Konstitutionen 1996. S. 145–148.
285
Kantorowicz 1927. S. 223–233.
286
Boureau 2008. P. 25–30.
287
Pennington 1989. P. 56–59.
288
Бернард Сильвестр. Космография. Мегакосмос. II, 13. Шартрская школа 2018. С. 90. Гильом Коншский. Философия. I, VIII, 28. Шартрская школа 2018. С. 15. Gregory 1955. P. 47 ss.; Grabmann 1936. S. 121–124.
289
Guillelmus de Conchis 1997. P. 157, 26, 58 (V, 6, 10; I, 6, 8; III, 2, 3).
290
На значении аристотелизма в прологе настаивает Штюрнер: Stürner 2012. S. 73–74.
291
Канторович 2015. С. 587. Krynen 1993. Р. 92 ss.
292
Канторович 2015. С. 227–231.
293
Schmidt 2005. S. 307–310.
294
Grévin 2008. P. 257–259.
295
Grévin 2014. P. 243–244.
296
Bellomo 1994. P. 104–105.
297
Dilcher 1975. S.760–816.
298
Malinowska-Kwiatkowska 1978. P. 126.
299
Ibidem, p. 135.
300
Граждане Рима.
301
Ullmann 1973. Р. 127 ff.
302
Const. I 16.
303
Const. I 17.
304
Const. I 17. «Fidelium nostrorum iniurias, qui sola protectionis nostre post Deum defensione letantur, pro posse precidere cupientes… Iam enim a subiectis nostris non aberit tuitionis nostre licentia, cum per eos, quibus nos etiam, qui prohibente individuitate persone ubique personaliter esse non possumus, ubique potentialiter esse credamur».
305
Tierny 1955. P. 144. Паравичини Бальяни 2021. С. 107–108.
306
Calasso 1951. P. 191–192.
307
Maire Vigueur 1996. P. 381–403.
308
Ullmann 1988. P. 180–182.
309
HD, III. P. 289–290.
310
Winckelmann 1878. S. 490.
https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb11371773?page=502,503
311
Marguin-Hamon 2019. P. 308–310.
312
Kloos 1966. S. 366–368.
313
Mütherich 1974. S. 13 ff.
314
Fried 19961. S. 94 ff. Georges 2008.
315
«Cum sepe legeremus hunc librum, ut fructum scientie caperemus et ne vitio scriptoris aliquid remanserit corrigendum, finito prohemio invenimus, quod dominus pater noster subsequenter ordinaverat capitulum istud primo inter alia capitula, videlicet De modis, quibus habentur falcones; tamen inter capitulum istud et prohemium erant carte non scripte, quibus repertis extimavimus aliquod aliud capitulum obmissum fuisse, quod scribi debebat in eis; post spatium vero temporis, dum quereremus quoternos et notulas libri istius, eo quod videbamus ipsum ratione scriptoris correctione egere, invenimus in quibusdam cartulis quoddam capitulum, intitulatum De plumagio falconum; quo capitulo docebantur differentie falconum per membra et plumagia ipsorum. Nos autem rememorantes dubietatis, quam habuimus, cum perlegendo librum pervenimus ad capitulum predictum, quod prohemium sequebatur, ubi credebamus aliquem fuisse defectum, propterea quod cartas non scriptas videramus ibidem, visum fuit nobis, quod capitulum De cognoscendis falconibus capitulum De habendis ipsis precedere debet et quod ignota et incognita, si querantur, reperiri non possunt — quia, quod est incognitum, qualiter reperitur? — et, si accidit inveniri, non est ratione scientie, sed fortune; propter quod, ut inventoris intentio non frustretur et avem unius speciei loco alterius non acquirat, vidimus preponendum esse capitulum, quo docetur, qualiter cosnoscantur falcones et in quibus conveniant et differant ratione plumagii et membrorum, capitulo, quo docetur, qualiter habeantur». BAV. Cod. Pal. lat. 1071. Fol. 52vB–53rB.
316
Jarnut 1985. P. 765–808.
317
Сэр Гавейн 2003. С. 57–58 (III. 53–54).
318
Strubel, De Saulnier 1994. P. 16.
319
Haskins 1924. P. 347–355; Van den Abeele 1990. P. 276–286.
320
Adelard of Bath. Tractatus de avibus // Adelard of Bath 1998. Р. 238.
321
Van den Abeele 2000. P. 87–111.
322
Johannes Saresberiensis 1909. T.I. P. 21–35 (I, IV). Gregory 1992. Р. 448.
323
HD. V, 2. Р. 674–675. См. также: ibid. V, 1. Р. 527; V, 2. P. 701, 703, 791, 857–858.
324
HD. V, 1. Р. 635.
325
: «Pero qar vai chazan / Per bosc e per eissartz / Ab cas et ab leopartz? / E qar men’ aurifan? / Ben es fols l’Emperaire». Poesie provenzali 1931. Vol. 1. P. 144–145. Vita Gregorii IX. Cap. 20 // Liber Censuum. P. 26. Albericus Trium Fontium 1874. S. 943. См. также новеллу 90 в «Новеллино»: Новеллино 1984. С. 116–117.
326
Friderici II 1942. T. I. S. 236.
327
«De cuculo dictum est, scilicet quod non fovet cubat ova, de strutione etiam, quod non fovet cubat ova sua, et hoc accidit, secundum quod opinamur, ne sua ponderositate conquasset ova. Sufficit autem ad exclusionem ovorum calor solis calefacientis arenam, in qua ponit ova sua, cuius simile accidit in terra Egipti. Foventur namque ova et excluduntur pulli sine cubatione gallinarum, et hoc vidimus et fieri fecimus in Apulia, vocavimus namque ad nos de Egipto peritos et expertos in hac re». Friderici II. Op. cit. T. I. S. 58.
328
Латинский текст критически издан почти целиком: Aristoteles 1992; Aristoteles 1998; Aristoteles 2020.
329
Кто скрывается за этой аббревиатурой, неизвестно. В Манфредовской рукописи исправлено на «дражайший сын мой Манфред».
330
Friderici II 1942. S. 1–2.
331
Alessio 1963. P. 128–129. D’Angelo 2006. Р. 101–109.
332
Friderici II 1942. S. 4.
333
Strubel, De Saulnier 1994. P. 134–139.
334
Подробный разбор различных мнений, бытовавших на этот счет в позднее Средневековье, см.: Cummins. Р. 172–249.
335
Friderici II 1942. T. I. S. 160–164.
336
Zahlten 2000. S. 502–508.
337
HD. V/1. P. 274–275.
338
Friderici II 1942. T. I. S. 5.
339
Ibid. T. I. S. 165–166. Ср.: Ibid. S. 199.
340
Friderici II. Op. cit. S. 2. «Intentio vero nostra est manifestare in hoc libro de venatione avium ea que sunt sicut sunt, et ad artis certitudinem redigere, quorum nullus scientiam habuit hactenus neque artem».
341
Hugo de Sancto Victore 1939. P. 38–39. Alessio 1965. P. 71–161. Sternagel 1966. S. 54–61, 67–117.
342
Michael Scotus. Liber Introductorius. Paris. BnF nouv. acq. Lat. 1401. Fol. 40r.
343
Friderici II 1942. T. I. S. 3–4.
344
Ibid. T. I. S. 2.
345
Ibid. T. I. S. 8.
346
Ibid. T. I. S. 10. Фридрих II имеет в виду «Историю животных», кн. VIII, 38.
347
Ibid. T. I. S. 39. В ватиканской рукописи (fol. 15r) есть изображение галеры, с которой мореплаватели охотятся на уставших во время перелета птиц. Во время таких плаваний Фридрих II мог сделать свое наблюдение. На том же и на следующем листе очень натуралистично изображены стаи журавлей.
348
Isidorus Hispalensis 1911. P. 70–71 (XII, 7, 14–15).
349
Van den Abeele2 2000. P. 65–78.
350
Brunetto Latini 2007. P. 276.
351
Van den Abeele 1999. P. 240–251.
352
О чатях животных. 645a 4–10.
353
Рим 10:17.
354
Walz 2002. S. 330.
355
Friderici II 1942. T. I. S. 46–47; T. II. S. 67–68.
356
История животных. 597a 4–9.
357
Friderici II 1942. T. I. S. 55.
358
Van der Lugt 2004. Р. 131ss.
359
The Prose Salernitan Questions 1979. P. 68–69, 89–90. Van der Lugt 2000. Р. 351–393.
360
Friderici II 1942. T. I. S. 24. Ср.: ibid. S. 37.
361
Ibid. T. I. S. 58. Иов 39: 13–16.
362
Ibid. T. I. S. 131.
363
Ibid. T. I. S. 65. Zahlten 19701. S. 88.
364
Sudhoff 1928. S. 40–50. Jacquart, Micheau 1996. P. 120.
365
Cole 1949. P. 477.
366
Zahlten 19701. S. 79.
367
Poesie provenzali 1931. Vol. 1. Р. 247–249.
368
Friderici II 1942. T. I. S. 64–65.
369
Urso von Salerno 1975. S. 76–92. Ср.: Аристотель. О возникновении и уничтожении. 319b 5–320a 19.
370
The Prose 1979. Р. 56–57, 85–86, 128–129.
371
Friderici II 1942. T. I. S. 34.
372
The Prose 1979. Р. 86–88.
373
Zahlten 19702. S. 209.
374
Физика. II. 8.
375
Friderici II 1942. T. I. S. 3.
376
Ibid. T. II. S. 211, 52. Ср.: ibid. T. I. S. 48, 87.
377
Urso von Salerno 1975. S. 43–44.
378
Grant 1999. P. 265. Gregory 1955. Р. 243 ss.
379
Гильом Коншский. Философия. I, I, 7 // Шартрская школа 2018. С. 8–9.
380
Paris. BnF lat. 2477. Fol. 103r–124r. См., в особенности, fol. 103–107r.
381
Tramontana 1999 P. 70–72.
382
История животных. IX, 51–52.
383
О небе. Кн. II, 4. 271b 34–35; Физика. Кн. VIII, 1. 252а 12–13.
384
BAV. Pal. lat. 1071. Fol. 5vA–6rA. «Nam si longas haberent tybias, nimis esset eis difficile se natando impellere, cum de necessitate oporteret tybias ipsas propter ipsarium longitudinem nimis profunde attingere et subintrare aquas, et cum aque in profundo tamquam magis distantes ab aere facilius ducantur, non facientes tantam resistenciam, dum una res videlicet infra tantum aqua ducatur, et in superficie propter attractionem aeris, quo aqua ipsa ambigitur, magis sustineat corpus natans, et cum oporteat, quod duo ducantur natando per superficiem, videlicet ipsa aqua et aer, qui sibi coniungitur et opponitur, maiorem resistenciam faciant pedibus avis ducendo et extendendo eos in posterius et sic magis impellant. Avis ipsa, si tybias longas haberet, ducendo eas per profunditatem aquarum, non posset facere talem impulsionem, dum non inveniatur tanta resistencia in profundo, qualem facit cum tybiis curtis, que ducuntur per superficiem aque, que magis auxiliatur impulsioni. Videmus enim exemplum in galeis, ut, si quando remiges volunt fortius navigare cum remis, non inmittunt multum profunde remos per aquam, sed sustinent ipsos alte, ducendo prope superficie aque ad hoc, ut, aqua ipsa prope superficie resistente, galea melius impellatur et velocius currat … Habuerunt igitur huiusmodi aves a natura tybias curtas ad melius natandum».
385
Воскобойников 2015. С. 205–209. В 1586 году столь же молодой Филип Сидни, умирая от раны, полученной при осаде Зуптена, просил читать ему рассказ о смерти Сократа в «Федоне». Но то была уже совсем иная эпоха.
386
Baeumker 1920. S. 41–49. Имеются в виду последние главы XI книги «Метафизики».
387
Ibid. S. 31–34.
388
«Patet ergo quod menbra sunt animalis propter virtutes, et menbrum et virtus propter operacionem; menbrum enim non habens operacionem non debet dici menbrum nisi equivoce». Ibid. S. 47.
389
Имеется в виду, судя по всему, учение о естественном и неестественном движении: О небе. 300а 20–302а 9. Однако ср.: «Нет ничего беспорядочного в том, что существует по природе и согласно с ней, так как природа — причина порядка для всех вещей» (Физика. 252а 12–13).
390
Ibid. S. 42–48. Ср.: Friderici II 1942. T. I. S. 64–65.
391
Факсимиле: Friderici II 1969. https://digi.vatlib.it/view/MSS_Pal.lat.1071
392
Daneu Lattanzi 1978. P. 149–169. Bologna 1969. Р. 56–57.
393
Poirion 1968. S. 32 ss; Bäuml 1980. P. 237–265.
394
Giese 2007. S. 53.
395
Duby 1973. P. 307–308.
396
BnF. Ms. fr. 12400. Факсимильное воспроизведение: Federico II 1995. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b525068331/f9.item
397
Tillander 1926. Р. 231–232.
398
Симон Орлеанский не без гордости подписал свою работу изящными буквами на л. 186: Simon d’Orliens anlumineur d’or anlumina se livre si. Для Дампьера это имя, возможно, было гарантией того, что он работал с лучшими парижскими художниками и был знаком со столичным стилем. Симон, скорее всего, выполнял этот заказ в Меце, дома у Дампьеров, тесно сотрудничая с переводчиком, поскольку ему необходимо было точное понимание отдельных терминов и общего содержания непростого научного трактата.
399
Freeman Sandler 1997. P. 23ss.
400
BnF fr. 12400. Fol. 1r. «La doctrine dou sage ens proverbes est teile. Car il ensaigne que li hons ait fiance en nostre signor de tout son cuer et quil ne saproit pas a son sens. Mais en toutes ses voies pensoit en dieu». Smets 2007. P. 81–96.
401
Paris. BnF fr. 619.
402
Wirth 2008. P. 109–116.
403
Claussen 1993. S. 77–124.
404
Calò Mariani 1995. Р. 40–42.
405
Vat. Pal. lat. 1071. Fol. 3r.
406
Yapp 1983. Р. 620.
407
Более подробный и нюансированный свод орнитологии в ватиканской рукописи: Kinzelbach 2008. S. 63–135.
408
BAV. Pal. lat. 1071. Fol. 49v.
409
Таковы, например, изображения зданий, в которых селят охотничьих птиц: BNF. ms. fr. 12400. Fol. 96r, 96v, 151v, 152r, 154v, 158r. Другие изображения свидетельствуют об определенном влиянии готических форм, впрочем, вполне заметном и в самой штауфеновской архитектуре Южной Италии: fol. 149r, 149v.
410
В ватиканской рукописи на соответствующем месте (fol.5v) рядом с рубрикой Rex помещено изображение Манфреда на троне. Во французской версии добавление оставлено, но надпись, обозначающая авторство Манфреда, стерта. Вполне возможно, что молодой Дампьер захотел таким своеобразным способом присвоить себе ученое высказывание сицилийского короля.
411
Grabar 1931. P. 7ss.
412
Housley 1982. P. 63.
413
Едва ли не исключение представляет собой собор в г. Альтамура в Апулии, заложенный по воле императора в начале 1230-х годов. Обычно Фридрих ограничивался традиционными пожалованиями уже существовавшим монастырям и храмам.
414
Riccobaldus de Ferrara 1726. Col. 132.
415
Bertaux 1904. P. 699.
416
Остатки оригинального декора аббатства Санта-Мария ди Рипальто в северной части мыса Гаргано — пожалуй, самый характерный пример цистерцианского искусства Апулии. Abbate Р. 229–231. Ghisalberti P. 41ss.; Calò Mariani 1994, 1984. P. 69ss.
417
Rudolph 1991. P. 282. Shapiro 1993. P. 1–27.
418
De Bruyne 1946. T. II. P. 133–139.
419
Calò Mariani 1984. Р. 74.
420
Hahn 1957. S. 66 ff, 314 ff.
421
Jalabert 1932. P. 181–246. Behling 1964. S. 64–82. Ladner 1983. Vol. II. P. 727–763. White 1978. P. 30–31.
422
Aceto 1990. Р. 42.
423
Cadei 1980. Р. 191–215.
424
Привилегия, дарованная Казамари в 1222 г. (HD. Vol. 2. P. 259ss), свидетельствует о личных заслугах его аббата. См. о нем: Stürner 2000. Bd. 2. S. 20 ff.
425
Houben 1996. P. 159–176.
426
Cadei 1996. S. 472–475. Willemsen 1977. S. 143–163. Hell 1969. S. 136–137.
427
Jalabert 1932. Р. 222–225.
428
Рехт 2014. С. 122.
429
Buschhausen 1978.
430
Одним из возможных античных прототипов могла быть капитель IV–III вв. до н. э., использованная в церкви Сан-Лéучо в Канозе. Calò Mariani 19952. Р. 393. Иконографическое, но не стилистическое сравнение с известными изображениями императоров из оттоновских рукописей было предложено Болоньей: Bologna 1969. P. 26–27.
431
Elbern 1995. S. 1–18.
432
Powell 2007. P. 13–22.
433
Cardini 2000. Castel del Monte 2002. P. 109–151. Götze 1998.
434
Willemsen 19772. S. 163.
435
Calò Mariani 1992. P. 366–371. В этом император вполне мог следовать своим норманнским предкам, которые создали свою главную летнюю резиденцию в Монреале («королевской горе»), откуда открывался великолепный вид на Палермо, залив и гористую «Золотую конху», окружавшую столицу со всех сторон. Норманны, в свою очередь, в основном использовали и перестраивали дворцы своих арабских предшественников.
436
D’Urso 1842. P. 55.
437
Huillard-Bréholles 1844. Р. 110–111.
438
Sauerländer 1994. P. 205–206. Id. 1978. S. 119–131. Pace 1994. P. 221–238.
439
Сделанная мной в посредственных условиях освещения фотография, без источника бокового освещения, не отражает этих нюансов, поэтому я предпочел воспроизвести здесь хорошую иллюстрацию, сделанную для каталога Federico II. Immagine e potere, p. 307.
440
Keller 1939. S. 245. Голова силена схожа с изображением на маленькой камее (0, 035 x 0, 011 см), проданной Джулии Фраскони в 1989 году в Отеле Друо в Париже, сегодня находящейся в коллекции Антонио Джулиано. Federico II. Immagine. Immagine e potere. Cat. N. 6.6. С головой силена по качеству исполнения не выдерживает сравнения даже подобный же образ в другой башне Кастель дель Монте, сделанный, судя по всему, по модели какого-то морского божества, похожего на Нептуна на античной «чаше Фарнезе» из Национального археологического музея в Неаполе.
441
В только что опубликованных росписях зала, примыкавшего к капелле Св. Сильвестра, в римском монастыре Четырех мучеников (Santi Quattro Coronati), созданного для Римской курии в момент противостояния между Империей и папством, накануне Лионского собора, можно видеть физиономически весьма выразительные и крупные, красиво одетые фигуры атлантов. Здесь они используются как часть подчеркнуто антикизирующего иконографического языка, традиционного средства идеологической борьбы между двумя наследниками римской традиции. Речь идет, однако, о помещении, не предназначенном для богослужений. Draghi 2007, Op. cit. P. 220–225, 342–350. Fig. 204–207, 253–258.
442
Рехт 2014. С. 258–260. Ср.: De Bruyne 1948. T. I. P. 287–291.
443
Дворжак 2001. С. 51–176. Берто писал, что французская архитектура стала «официальной версией» штауфеновских построек, по крайней мере в последнее десятилетие его правления, и что весь декор Кастель дель Монте, за исключением использованных здесь античных мраморных рельефов, был французского происхождения. Bertaux 1904. Р. 740–745. Зауэрлендер считает, что в Италии XIII века готическая скульптура в целом развивалась независимо. Sauerländer 2000. Vol. 2. P. 747–775.
444
Calò Mariani 1993. P. 15–55.
445
Calò Mariani 1995. P. 85–86.
446
HD. V. Р. 912.
447
Grabar 1992. P. 33.
448
Schmitt 2002. P. 362.
449
Воскобойников 20142. С. 200–204.
450
Бельтинг 2002. С. 123 и сл.
451
Schaller 1993. S. 2–3.
452
Keller 1939. S. 238.
453
Recht 1986. S. 189–201.
454
Keller 1939. S. 264–267.
455
Shearer 1935. Willemsen 1953.
456
Pace 1994. P. 226. Fig. 11–14. По мнению Б. Бренка, только личный вкус Фридриха II лежит в основе капуанского классицизма. Brenk 1991. S. 100. Болонья настаивает на средневековых чертах этого классицизма. Bologna 1969. Р. 29ss.
457
Todisco 1992. P. 195–200.
458
Abbate 1997. Р. 237.
459
Болонья считал, что бюст создан тем же мастером, что капители из Трои, около 1230 года. Им мог быть Бартоломео из Фоджи, ответственный за возведение императорского дворца в Фодже. Bologna 1969. Р. 27–28. Лучшее описание и репродукции можно найти в отчете о реставрации, проведенной Айхгорном: Eichhorn 1977. S. 419–430.
460
Claussen 1995. P. 77–81.
461
Calò Mariani 1993. P. 39ss. Эш не соглашался с этим мнением. Esch 1996. S. 204.
462
Эти возрастные характеристики заставляют вспомнить камею штауфеновского времени, хранящуюся в Британском музее (M & L, Dalton n. 430), так называемую Paulus. На ней изображен пожилой человек с облысевшим черепом. Лицо передано в целом очень натуралистично, за исключением традиционной средневековой схематизации волос и бороды.
463
Голова от монументального капуанского торса известна по хорошему гипсовому слепку, сделанному незадолго до того, как французские революционеры выбросили оригинал в воды Вольтурно. Камея «Апофеоз» выставлена в зале христианских древностей Лувра: Bijou 1878.
464
Ladner 1983. S. 78–97.
465
Settis 2005. P. 65–66.
466
Панофский 1998. С. 61.
467
Gnudi 1980. P. 1–17.
468
Schaller 1993. S1 ff. Текст проповеди: Kloos 1966. S. 369–381.
469
Резюме полемики: Delle Donne 2005. P. 123.
470
Wirth 2004. Р. 112 ss.
471
K 2825, K 2826, К 2140, K 2141, K 2850, K 2953.
472
Атрибуции Венцеля, изложенные в его многочисленных статьях, к сожалению, не собранных под одной обложкой, основаны на стилистических сходствах с другими памятниками штауфеновского круга и отчасти на иконографии: животных, охоте, христианизированных греческих мифах или антикизированных библейских сюжетах. Его исследования были продолжены Э. Нау, Йозефом Деером и особенно Райнером Касницем, который составил описания камей, демонстрировавшихся на выставке в Штутгарте: Kahsnitz 1979. S. 477–520.
473
«Ноев ковчег» из Британского музея, n. inv. M & L 90, 9–1, 15 (недавно отнесен хранителями к XV веку), «Иосиф и его братья» из Эрмитажа, K 690, «Посейдон и Афина» из Кабинета медалей Французской национальной библиотеки, Babelon n. 27.
474
Nau 1968. S. 21 ff.
475
Residenz-Schatzkammer WAF, Kat. n. 1. s’Gravenhage, Koninkijk Kabinet van Munten, Penningen en gesneden Stenen, n. inv. Rcc. 76.
476
Claussen 1994. S. 671–672. Лотман 2000. С. 262.
477
Памятник представлял собой инсталляцию из колонн зеленого мрамора вокруг главной добычи: миланской боевой повозки с хоругвью, карроччо. Колонны сохранились до сих пор в Зале сенаторов Дворца консерваторов в Риме. Guarducci 1984. P. 83–94.
478
Текст письма: HD. Vol. V, 1. P. 162. Надпись опубликована в книге: Federico II e l’Italia 1995. P. 336.
479
Через три года после смерти Фридриха II значительная часть его коллекции была заложена генуэзцам его сыном Конрадом IV. В акте упоминается 987 предметов, среди них 77 камей. Запрошенная королем сумма в 2522 генуэзские лиры соответствовала цене пяти башен в центре Генуи, или 400 лошадей, или 350 сарацинских рабов. Она все же весьма относительна, чтобы судить о реальной ценности коллекции, поскольку рынка искусства, подобно тому, который работал в Роттердаме в XV веке, еще не существовало. На два года раньше парадный трон императора был заложен генуэзскому же семейству Спинола за 2000 лир под 33⅓ процента годовых. Byrne 1935. P. 177–187.
480
Stückelberger 1994. S. 16. Переводы Михаила Скота и Вильгельма из Мёрбеке (с греческого) были иллюстрированы уже в XIII веке, прежде всего для университетов (Pommersfelden, Schloss Bibliothek, ms. 124, Sankt Gallen, ms. 836). Майкл Камилл подчеркивал чисто научный характер этой работы, по сравнению с морализаторским бестиариев того времени, даже в таких деликатных сценах, как соитие людей (Oxford, Merton College, ms. 271, fol. 65v, 69v). В этой рукописи можно найти анатомические рисунки, напоминающие манфредовскую рукопись. Camille 1999. P. 355–396.
481
О возникновении и уничтожении. 329b 7. Ср.: там же. 325а 15–22.
482
О частях животных. 645a4–14. Этот пассаж был известен Фридриху II в переводе Скота. Aristoteles 1998. P. 27.
483
Лотман 1998. С. 414–415.
484
Воскобойников 2014. С. 339–349.
485
Ptolemaeus. Centiloquium. Verbum IX / Ed. J.-P. Boudet, L. Ferrier, R. Lemay. url https: ptolemaeus.badw.de/text/M665.
486
Weill-Parot 2022. P. 255–269.
487
Michel Scot 2018. P. 1207 (Liber particularis. Cap. 32).
488
Птолемей. Тетрабиблос. I, 3. Claudio Tolomeo. 1998. P. 22–24.
489
Лотман 1998. С. 423–439.
490
Seznec 1993. P. 22 ss.
491
Арат Солийский 2000.
492
Panofsky, Saxl 1933. Р. 253.
493
Rolandinus Patavinus 1866. S. 85.
494
«Et cum carrocio paduano, circa finem eiusdem mensis, duxit exercitum ipsum ad Castrum francuM. locum Tarvisinorum. Et horam mocionis elefit per consilium magistri Theodori, sui astrologi, qui stetit cum astrolabio sursum in turri communis expectans, ut dicebatur, quod ascenderet prima facies vel horoscopus Leonis, cum diceret Iovem esse in illo. Set cum per astrolabium hoc videre non posset, tempore nubibus obumbrato, si licitum est dicere, tunc fuit in sua electione deceptus, quia nec erat Iupiter in Leone, nec Leo tunc ascendebat, set Virgo. Et ita, cum Scorpio tunc esset domus itineris, quia tercia, innuebat quod exercitus vel imperator, ad cuius peticionem fiebat, offendi deberet in fine; quasi cauda Scorpionis hoc faceret, que dicitur infidelis et venenata». Ibid. S. 73.
495
Термин facies появляется в астрологических текстах Альхандрина и после этого утвердился в литературе для обозначения деканов наряду с синонимами horoscopus, dignitas, persona, vultus, numen. Gundel 1969. S. 30 ff.
496
Eisler 1910. S. 23 ff, 214–215.
497
Filthaut 1936. S. 27.
498
Santi 2001. P. 143–170.
499
Caroti 1983. Р. 130.
500
Салимбене 2002. С. 394–395. Хольдер Эггер, издавший текст по известным в его время рукописям, отрицал авторство Скота. Для него это был один из многочисленных «пророческих» текстов, вроде «Сивиллиных книг», ходивших по Италии XIII века. Holder Egger 1905. S. 367, 349–366.
501
«Nocte vero prima qua concubuit imperator cum ea, noluit eam carnaliter cognoscere, donec competens hora ab astrologis ei nunciaretur. Consummata autem carnali commixtione summo mane, deputavit eam quasi pregnantem diligenti custodie, dicens ei: «Custodi te sapienter, quia habes in utero masculum». Et hoc idem pro certo significavit domino regi Anglie fratri suo». Mattheus Parisiensis. Op. cit. S. 131.
502
Судя по переплету, она попала во Францию уже в XIV веке. Владельческие надписи на листах 1r, 58v и 111v свидетельствуют о том, что в XVI веке она находилась в Дижоне у Этьена Табурэ дез Аккор (Etienne Tabouret des Accords), а затем у Филиппа Юро (Philippe Hurault), епископа Шартрского, от которого попала в Королевскую библиотеку.
503
Śnieżyńska-Stolot 1997. Clark 1979.
504
Gousset, Verdet 1989. P. 87ss; Saxl 1953. P. LX–LXX.
505
Wien. ÖNB Cod. 93. Grape Albers 1977. S. 152. Факсимиле: Medicina antiqua 1978.
506
Baschet 1991. P. 83. Fig. 21.
507
Daneu Lattanzi 1965. Р. 27 ss.
508
Blume 2000. S. 34, 204–205.
509
Romano 2012. P. 31.
510
Cappelletti 2002. Р. 70, 259. Pressouyre 1966. Р. 576.
511
Gousset, Verdet 1989. P. 82. Boudet 2006. P. 179.
512
Claudio Tolomeo 1998. P. 84 (I, 20–21). Другие примеры можно найти в книге: Bouché-Leclercq 1899. Р. 207.
513
Abū Ma ‛Šar al-Balhī 1995–1996.
514
Lemay 1962. Р. 41–132. Дэвид Пингри считает, что его прямой источник не Аристотель, а харранские пророки, Гермес и Агафодемон. Pingree 1981. Р. 33. Рассматриваемая здесь версия Альбумазара не заинтересовала Ричарда Леме, видимо, потому, что важная с точки зрения истории философии теоретическая часть арабского трактата в ней почти отсутствует.
515
Alexander 1992. Р. 52–71.
516
«Ut in philosophia legitur». Fol. 4r.
517
«De natura stellarum, queque forme in singulis decanis oriantur». Abū Ma ‛Šar al-Balhī 1995–1996. Vol. VIII. Р. 95–107.
518
Taurus… statura diminutus. BNF lat.7330. Fol. 8r. Таким он изображен, например, в лейденской «Аратее»: Voss. Q 89, Fol. 24r.
519
Иллюстрированный каталог созвездий аль-Суфи, который в штауфеновском окружении могли знать, дает в изображении Тельца и Близнецов версию, восходящую к Аратее. Al-Sufi. De locis stellarum fixarum. Paris. Bibliothèque de l’Arsenal. Ms. 1036. Fol. 21v, 22v.
520
Weill-Parot 2011. Р. 130–136.
521
García Avilés 1995.
522
Pächt 1950. P. 25. Список таких несоответствий приведен у Вики Кларк: Clark 1979. P. 112. N. 29. Из зависимых от южноитальянской более поздних рукописей лишь в одной (London, British Museum. ms. Sloane 3983) эти недостатки были отчасти устранены.
523
Различные варианты изображения деканов в позднесредневековых рукописях: https://www.thesaxlproject.com/the-saxl-project/illustrations/decans-and-paranatellonta/ (дата обращения: 04.08.2024, режим доступа свободный.
524
Gundel 1969. S. 180–181.
525
Gundel 1969. S. 38, 92–93 (предполагаемая схема традиции). Pingree 1963. P. 223–254.
526
Thébit ben Qurra 1960. P. 180.
527
Weill-Parot 2002. P. 369.
528
Schmitt 2002. P. 362.
529
Мосс 2000. С. 113.
530
Там же. С. 158–159. De Martino 1997. P. 52–53, 162–164.
531
Al-Kindi 1974. P. 230. О реакции западных интеллектуалов: Zambelli 1996. P. 53–75.
532
Некоторые историки астрологии считают, что именно ясность ночного воздуха над Месопотамской низменностью предназначила эту землю для рождения современной науки о небе. Boll, Bezold, Gundel 1966. S. 1; Boll 1950. S. 64.
533
Lemay 1962. Р. 73–86.
534
Метафизика. 1071а 13–17 / Аристотель. Т. 1. 1976. С. 305. Большое значение в философской базе астрологии имел также пассаж: О возникновении и уничтожении. II 10. North 1989. P. 243 ss.
535
«Nunc astrorum effectus speculari convenit, premisso quidem in eius tractatu fieri decet, ut inter initia disponatur quid vel de quo agitur. Sequatur igitur a primordio tractatus stellarum ducatus per mundum inferiorem ad omnem rerum generationem et corruptionem succedet speculatio sideree nature, omnisque habitus et affectionis, cohercemur.iiij. terminis omnium rerum scientiam circumstantibus. Primum quidem quo quare inventum ne est quod tractatur nec ne. Secundum quid. Tercius quale, quartus quare, omnis igitur inventionis origo, prima sensuum est, movet sensus opinionem, unde ad rationem intellectus, est ergo ut docuimus inventionis astrologice, prima causa est visus. Secunda ratio consecuta est, ut hinc, etiam ad altum quoddam celestis secreti intellectum artis perfectio conscendat. Omnis vero philosophie super neque indaginis auctoritate et ratione constat substantiarum stellarum corporum, nec ex aliquo elementorum huius mundi efficatiam nec ex pluribus uel omnibus congestam. Si enim ex his elementis esset causa elementarie procul necessitas consequeretur generatio, corruptio augmentatio detrimenta, resolutio cetereque id genus alternationes. Que cum illic aliene sunt, tam circulorum celestium quam stellarum corporum substantia, ex quinta quedam alia natura consistente concludit. Qualitas autem corporum informa est. Sunt enim corpora sperica perlucida naturali motu degentia». BnF. Lat. 7330. Fol. 41r.
536
«Saturnus quidem natura frigidus, siccus, nonnumque accidentaliter humidus, obscurus, asper, gravis, fetidus, vorax, tenax, multe cogitationis firmeque memorie sibi magni homines illius nature aliis parvi. Eius est agricultura, habitatio terrarum et aquaruM. rerum dimensio et pondus, fundi partitio multaque interdum possessio, tum et manualium pars artificiorum ut cementarii, fossores, carpentarii atque id genus. Tum summa inopia et egestas, navigia, longa via et difficilis, longum exiliuM. inprovisus difficultatum atque periculorum incursus. Tum fraudes, nequitia, doli, proditio, noxa facinora, abhominatio, solitudo, deliberatio quoque et intellectus, sermo certus et amicitia stabilis, longa providentia. Tum regnuM. consules omnisque malitia, iniquitas et violentia, captivitas, catene, compedes, carceres, damnatio et instans perfidia, difficilis ira nec tamen effrenis omnisque boni odium et invidia. Tum metus, angustia, dolor, penitentia, passiones, dubitatio, horror, involucruM. labor, pena, lesio, funera luctusque funebrii, orphani vidui et orbi, hereditates resque antique. Tum senex, patres, avi, proavi eiusque partis parentes. Tum servi, mancipia, mercenarii, eunuchi, vulgus atque hominum genus infame, steriles, ignavi, detracte corporis partes, auris dextra et splen omneque melancolie genus omneque maleficii studium. Postremo longa cogitatio, rarus sermo, altus secretorum intellectus, occulta profundorum atque inexhausta sapientia». BnF. Lat. 7330. Fol. 42r.
537
Bouché Leclercq 1898. Р. 78–79.
538
Blume 2000. S. 38–39.
539
Baudri de Bourgeuil 2002. Р. 1–43. Tilliette 1987. P. 145–171. Carruthers 1998. Р. 213–220. Барраль-и-Альтет считает, что мозаичный пол все же существовал: Barral-i-Altet 1987. P. 41–54.
540
Bouché Leclercq A. Op. cit. Р. 180 ss.
541
Abū Ma ‛Šar al-Balhī 1995–1996. Vol. VIII. Р. 76–78 (Introductorium maius. V, 4).
542
«Sua exaltatio et gloria est in libra honor illius extitit in.XXI. gradu. Eodem modo exaltantur illi qui in sua exaltatione nascuntur aut sub eo sunt, si fortasse contingerit in loco pecunie illius hominis extollitur in pecunia; similiter de animalibus, uineis, agris atque ortis in quocumque loco de.XII. fortis illius hominis illa res exaltatur et in illa gratatur atque lucratur. Intellige hoc et serva». Fol. 43v.
543
«Dedecus et affinitatem habet suam in ariete in uicesimo primo gradu. Hic quasi mortuus iacet ita sit in affectu rerum, sic homines ruunt in infortuniis eodem corruunt a suis bonis, tamdiu qui dominus illius est in suo dedecore non potest subueniri suo scolari». Fol. 44r.
544
Panofsky, Saxl, Klibansky 1964. P. 202. N. 24. Gousset, Verdet 1989. Р. 81–82. Констатируя в парижской рукописи одновременно византийские и романские стилистические особенности, Мари-Терез Гуссе предполагает существование такого прототипа в кругах, близких ко двору Рожера II, на том лишь основании, что там было много образованных людей.
545
Panofsky, Saxl, Klibansky 1964. P. 316–317. При всем желании доказать, что иконография планет в Западной Европе зависима от арабского влияния, исследователи вынуждены признать, что интересующий их образ Сатурна в парижской рукописи «совершенно западный», однако его «арабизированность», считают они, возвращается в более поздних копиях.
546
García Avilés 1995. Р. 45.
547
BnF lat. 7330. Fol. 55v.
548
Lucentini 2000. Р. 421. Porreca 2001. P. 210 ff. Pingree 1994. P. 39–56.
549
«Suam affinitatem et mortem habet in capricorno in XII gradibus. Sic cuncte res periclitantur ut vides». Fol. 47r.
550
«Reges violenti, inimici inhumani, perversi iudices, militia castra regni… discentiones, litigia… ira facilis, offensa, plage, vulnera, captivitas… omne cruentum atque mortiferum».
551
Saxl 1950. P. LXVIII.
552
«Rex et moderator omnium rerum et illuminator superioris et inferioris mundi. Sol estitit et habet domus unam videlicet leonem. Semper creatus est in quinto decimo gradu leonis». Fol. 50v.
553
«Hii sunt currus ignei qui ante illum incedunt. Hii duo sunt equi appollinis». Fol. 51r.
554
Рукопись «Аратеи» Madrid, Biblioteca Nacional, ms. 19, Fol. 71r, где, правда, вместо фигурки Фаэтона нарисован диск. Эта рукопись была создана в Монтекассино в XII веке, и из нее эта иконография могла стать знакомой Михаилу Скоту, ибо мы обнаруживаем ее в его «Введении» (Clm 10268. Fol. 37r. Здесь присутствует и изображение Фаэтона).
555
BnF lat. 7330. Fol. 56v.
556
В колофоне упоминается «Philosophus Belorophon qui in omni viget sapientia».
557
Clm 10268. Fol. 85. Gianandrea 2011. P. 61–72.
558
Panofsky, Saxl, Klibansky 1964. P. 316.
559
Boetius. De consolatione Philosophiae. Montecassino. Ms. 189. Fol. 74r.
560
BnF lat. 7339. Fol. 74v-79r. Orofino 2000. P. 777–793.
561
Boll, Bezold, Gundel 1966. S. 65 ff. Boll 1950. S. 156–224.
562
Avagnina 2015. P. 105–111.
563
Fol. 74v: «Adolescentia. Elegans adolescens cytharam in manu sua tenens gloriatur suis in locis gratulatur indumentis atque capillis. Omnia sibi prospera, nil deest illi, tantummodo quod sub tutela est parentum. Despicit pauperes, miratur se: ‘Ecce qualis sum videte, sic ero semper, nunquam senescam. Regnum tantum deest mihi. O utinam ut cito perveniam in regno! Quam timebo, quis erit hausus mecum certare? Nemo. Meos interficiam germanos et sic gloriosus existam. Vita mihi erit perpetua. Nunquam moriar. Et quid est mors cuius audebit adversus me? Nequaquam, ergo in eternum vivam. Ducam uxorem et habeam liberos qui sedeant a dextro e sinistro meo latere. Et vulgus me adoret. Si quis non genu flexerit, moriatur. Sic mundus meis preceptis obediet totus.’ Pueritia infantia». Fol. 75v: «Rebellis eras quando pauperibus subvenire non curabas, Dominum non timebas, quando vivere semper desiderabas. Germanos et propinquos atque vicinos pateremisti (sic!), te perpetue gehenne commisisti, duces ac principes veros expulisti. Tunc te regali veste expoliasti».
564
BnF lat. 7330, Fol. 75v: «Hic sumam absidem ascendit. In sublime est elevatus, dives in omnibus rebus, uxorem habet valde formosam magno prosapie orta est, revera fortunatus, bene sibi fortuna favet. … Est ne mei similis in terra, solus possideo orbem. Regnum quidem meum a mari usque ad mare et a flumine gangen husque ad terminos orbis terrarum. Sic loquitur». На л. 79 изображен государь, сидящий на троне на вершине колеса. Текст: «Fenum hodie floravit cras in clibanum mittitur. Eodem modo homines ab hoc seculo cito evanescunt. Sic fortuna illudit omnibus».
565
BnF lat. 7330, Fol. 77. Текст, Fol. 76v: «Tu modo ad ima rues. Ubi anna fuisti? Plutonem acquisisti. O quam male tu, miser, fecisti! Te ex regali veste expoliasti. At ego axem revolvam, te humi recordam ad modum ludi reficiam. Ad id devenies, pulverem equalem te cognoveram. In illud diceris quod iam de te pro
osueram. Infans ruit, puer coruit, amittit quod nondum habuit. Pueritia. Hii in paupertatem corruunt propter suam arrogantiam, ideo quia superbis deus resistit et quia pauperibus de suis bonis non erogaverunt».
566
Лейтмотив Фортуны находит самое яркое выражение в конце бернской рукописи «Книги в честь Августа», где Мудрость, опираясь на императорский трон, рекомендует замечтавшейся Фортуне раздавить наконец непокорного тирана. Petrus de Ebulo. Liber ad honorem Augusti. Bern, Burgebibliothek, ms. 120 II, Fol. 147. См. также: Frugoni 1978. Р. 147–169.
567
Изд.: Hampe 1927. S. 20–37. Истолкование в связи с развитием идей о микро- и макрокосмосе: Saxl 1957. P. 58–72.
568
Elbern 1995. S. 1–18.
569
Suckale 2003. S. 333.
570
Schilling 1975. S. 312. Dow 1957. P. 282.
571
Zaninetta 2008. P. 149–173.
572
Pick 2004. Р. 72ss.
573
Diego García 1943.
574
Al-Bitrûjî 1952. Р. 150.
575
Van Oppenraaij 1990. Р. 123. Carmody 1960. Р. 216.
576
Гиппарх превратился у него в Abrachis, Аристилий в Arsatilis, Менелай в Mileus. Странно, что он не различил в al-Kaldaniyyun халдеев, что заставило его породить загадочного Al-Kademein, астронома, который, согласно такой транскрипции, должен был работать до Навуходоносора, одного из легендарных основателей науки о небе.
577
Van Oppenraaij 1990. Р. 124–126.
578
Martínez Lorca 2002. P. 832 ss.
579
De Libéra A. Introduction // Averroès 1998. P. 23.
580
«Мятеж», однако, был подготовлен уже работами аль-Хайсама и ибн Баджа. Sabra 1994. N. XV. P. 131–151. (с. 135 и сл. посвящены изложению учения аль-Битруджи).
581
Для объяснения прямоугольного треугольника на сферическом небосводе аль-Битруджи использовал методы новой тригонометрии Джабира ибн Афлаха. Скот, возможно, не имевший особого интереса к арифметике, опускает расчет, а дает лишь результат. Al-Bitrûjî 1952. Р. 107–108.
582
Samsò Moya 1994. P. 221.
583
De partibus animalium. 775b 25–776a 13. Aristoteles 1992. P. 244–245.
584
Комри не сомневался, что речь идет о кальцифицированной фиброидной опухоли, фиброме (Comrie 1920. P. 57), но по этому поводу высказывались справедливые сомнения: O’Neill 1973. P. 97.
585
Chartularium Universitatis Parisiensis. Vol. I. P. 110. N. 54.
586
«Frederice, Romanorum Imperator, Domine mundi, suscipe devote hunc laborem Michaelis Scoti, ut sit gratia capiti tuo et torques collo tuo». BAV Chigi ms. E VIII 251. Fol. 1r. Ср.: Притч 9:1.
587
d’Alverny 1969. P. 33. Kwakkel 2009. P. 131–132.
588
Burnett 2001. P. 263. N. 38.
589
Martínez Lorca 2002. Р. 831.
590
Albertus Magnus 1890. P. 697 (III, 4, 26). Quaestiones Nicolai Peripatetici 1973. P. 57–155.
591
d’Alverny 1994. N. 12. P. 200–219.
592
«Eximii atque excellentissimi physicorum motuum cursusque siderei indagatoris Michaelis Scoti super auctore spere cum questionibus diligenter emendatis expositio facta illustrissimi imperatoris domini Federici precibus». The Sphere 1949. P. 248–342. За атрибуцию Михаилу Скоту: Beaujouan 1997. Р. 192. Против: Musatti 2012. Р. 162.
593
Pedersen 1975. P. 57–96. Lerner 1996. P. 111–112.
594
Pedersen 1985. P. 204–205.
595
Clm 10268. Fol. 27v.
596
The Sphere 1949. Р. 253. Grant 2010. Р. 57–59.
597
Ibid. Р. 283. Clm 10268. Fol. 9vB, 35rA, 37rB-38rB, 46vB, 49rA. Obrist 2015. Р. 61–63.
598
Thorndike 1923. Р. 330 ff.
599
Langlois 1911. Р. 190–92.
600
Harrison Thompson 1938. Р. 529–559.
601
Sirat 2001. Р. 63.
602
Winckelmann 1878. S. 485–486.
603
Holder Egger 1905. S. 349–377. Morpurgo 1983. P. 135–167.
604
Paris. BnF. Nouv. acq. lat. 1401. Fol. 124v: «Hec est prophetia quarundam ciuitatum recitata Frederico imperatori Rome per Michaelem Scotum astrologum ipsius antequam ueniret de Alemania».
605
Haskins 1930. P. 276.
606
Burnett 2009. Pt. VIII. P. 106.
607
Roger Bacon 1859. P. 91.
608
«Tempore Michaelis Scotti, qui annis domini 1230 transactis apparuit deferens librorum Aristotelis partes aliquas de Naturalibus et Metaphysicis cum expositionibus authenticis, magnificata est philosophia apud Latinos». Roger Bacon 1900. T. 3. P. 66.
609
Thorndike 1965. P. 36.
610
Paris. Bibliothèque de la Sorbonne, ms. lat. 601. Fol. 104r: «Tibi Stephane de Provino hoc opus quod ego Mi[chael] Scotus dedi latinitati ex dictis Arist[telis] specialiter comendo et si aliquid Aristotelis incompletum divisit de constructione mundana in hoc libro recipies eius supplementum ex libro Alpetrandi quem similiter dedi latinitati et es in eo exercitatus».
611
«Ceterum quia ubi non est ordo, facile repit horror, constitutiones seu ordinationes providas faciendi de modo et hora legendi et disputandi, de habitu ordinato, de mortuorum exequiis necnon de bachellariis, qui et qua hora et quid legere debeant… Ad hec jubemus, ut magistri artium unam lectionem de Prisciano et unum post alium ordinarie semper legant, et libris illis naturalibus, qui in Concilio provinciali ex certa causa prohibiti fuere, Parisius non utantur, quousque examinati fuerint et ab omni errorum suspitione purgati». CUP. Vol. I. P. 137–138.
612
Крупный представитель католической истории философии из Лувена, Фернан ван Стенберген, подводя итоги долгой историографической традиции, считает, что проект «исправленного Аристотеля» свидетельствует о желании папы «облегчить рецепцию аристотелизма», «о дальновидности понтифика и его верности делу науки и Парижскому университету в особенности». Van Steenberghen 1991. Р. 101. Позиция ван Стенбергена очевидна, когда он пишет о «недостатках» и «непоследовательности» аристотелевской физики и зоологии, которая вместе со всей средневековой наукой называется у него «пройденным этапом». Van Steenberghen 1966. Р. 118–127. Грабман писал об опасности «беспорядочного» использования аристотелизма в традиционном богословии и также подчеркивал просветительскую роль папства в этом вопросе. Grabmann 1941. P. 77–79. Несмотря на явную ангажированность, эта книга не потеряла своей ценности. Более нюансированные позиции: Gregory 1992. Р. 61–76; Bianchi 1999. P. 103 ss.
613
«Mandamus, quatinus libros ipsos examinantes sicut convenit subtiliter et prudenter, que ibi erronea sive scandali vel offendiculi legentibus inveneritis illativa, penitus resecetis, ut que sunt suspecta remotis incunctanter ac inoffense in reliquis studeantur». CUP Vol. I. Р. 143–144.
614
Williams 1997. P. 155.
615
Bianchi 1999. P. 117.
616
Rapisarda 2017. Р. 34. Morpurgo 1992. P. 79–94. Kay 1995. P. 119–131.
617
Giovanni Pico della Mirandola 2004. Vol. 2. P. 528.
618
Эти перипетии я изложил во введении к моему изданию двух из трех входящих во «Введение» книг: Michel Scot 2018. P. 50–60.
619
«Incipit proemium Libri introductorii quem edidit Michael Scottus astrologus Frederici imperatoris Romanorum semper augusti, quem ad eius preces leviter in astronomia composuit propter scolares novitios et pauperes intellectu in tempore domini Innocentii pape quarti». BnF n.a.l. 1401. Fol. 11rA; Clm 10268. Fol. 1A.
620
Abū Ma‛šar 1994. Burnett 2015. S. 22.
621
Критическое издание готовил Гленн Эдвардс, но его диссертация не опубликована, Edwards 1978. Элеонора Андриани защитила новое критическое издание пролога в качестве диссертации и готовит ее публикацию. Andriani 2017. Р. 60.
622
Teeuwen 2003. P. 260–64.
623
Liber particularis, ch. 65. Michel Scot 2018. P. 195.
624
Liber particularis. 20. Michel Scot 2018. P. 98–99.
625
Liber particularis. 88.4. Michel Scot 2018. P. 223: «Cui ego, Michael Scottus, tanquam scottatus a multis et a diversis, libere spopondi dicere veritatem cum vehementi admiratione tantarum et talium questionum».
626
Jacquart 2014. P. 19–21.
627
Picone 2003. P. 37.
628
Et ecce mirrabile magnum. Это формула задает ритм разделу «О чудесах мира», De mirrabilibus mundi, в «Книге о частностях».
629
Shepard 1999. Р. 157–187.
630
«Tenet in dominio 10 uxores, et solus vir non potest bene unam tenere ad suum sensum». Liber particularis. 106. Michel Scot 2018. P. 251.
631
Ducos 2008. Р. 181–195.
632
Imbach, König-Pralong 2013. Imbach 1996. P. 92–97.
633
Imbach 1996. Р. 112.
634
BnF. Nouv. acq. lat. 1401. Fol. 40r.
635
«Eligitur purgatio et diminutio sanguinis, et proprie manus, Luna existente in signo igneo vel aereo, excepto signo Geminorum quod dominatur manibus et brachiis, notando quod tunc geminari solet percussio lanceole. Hoc autem voluit videre dominus meus Fridericus imperator. Et sic quadam vice, Luna existente in signo Geminorum, vocavit suum barberium, dicens ei: ‘Est modo tollere sanguinem’. Barberius dixit: ‘Sic, Domine, quia tempus pulcrum est et quietum, vos autem estis bone sanitatis’ etc. Cui dixit imperator: ‘Magister, timeo, ne bis me percutiatis, quod, quando contingit, periculosum est’ etc. Tunc barberius ait: ‘Domine, volo perdere caput, nisi plus quam semel vos percussero’ etc. Tunc dedit sibi verbum et uno ictu exivit rivulus sanguinis, letatus barberius dixit imperatori: ‘Domine, timebatis de bina percussione’, habens vero barberii lanceolam in manu, apposuit eam sibi in ore, que, cum sic teneret, cecidit super pedem imperatoris, et imperator fuit in culpa illa, cum carnem tetigisset, exivit sanguis cum dolore, et inde secutus est tumor, unde locum habuit consilium chyrurgorum 15 diebus. Videns barberius casum et percussuram dixit: ‘Domine, grandis sapientia est in vobis et magna previsio futurorum etc., et est etiam melius in Luna decrescente quam crescente’». Clm 10268. Fol. 114vB.
636
«Solebamus dicere domino nostro Friderico imperatori: Domine imperator, si vultis a sapiente clarum consilium, postulate ipsum crescente luna et proprie cum ipsa est in signo humano, igneo vel aereo, sit homo sapiens jejuni stomachi, spiritu pacifico, a negotiis plurimum expedito». Ibid. Fol. 118rA.
637
Clm 10268. Fol. 117vB.
638
Obrist 2011. P. 89. Obrist 2017. P. 97.
639
Jaeger 1985. Р. 87.
640
Venezia. Biblioteca Marciana. Ms. lat. VIII 22, рукопись XII века, которая могла попасть в руки Скоту, он ссылается на «Книгу Нимрода»: Clm 10268. Fol. 19.
641
«Insuper condecet regem legiferos honorare, religiosos venerari, sapientes sublimare, et conferre cum eis, dubitabiles movere questiones, honeste interrogare, discrete respondere, sapienciores et nobiliores magis honorare secundum quod decet status uniuscuiusque». Secretum secretorum 1920. Р. 48 (I 10).
642
Antonelli 1995. P. 319–345.
643
Federici Vescovini 2008. P. 55. Ср.: Boudet 2006. Р. 182.
644
Burnett 1994. P. 111–117.
645
Lippinkott 2017. P. 241.
646
Ziegler 2008. S. 299–319. Jacquart 2014. P. 3–24.
647
К сожалению, Бернхард Пабст не имел возможности опубликовать небезынтересные междустрочные и маргинальные глоссы обеих рукописей (BAV Barb. lat. 2089 и BAV lat. 5977), решив, в отличие от работавших с текстом до него Филиппо Тамбурини и Эйвинда Ронквиста, что они не относятся к авторской работе. Pabst 2002. S. 124–147. Глоссы еще ждут специального исследования.
648
Множество примеров см.: Panti 2012. P. 81–116.
649
Ricœur 1975. Р. 265.
650
Meyer 2009. P. 119–177.
651
Ibid. 131–132. Главы изданы также: p. 135–169. Мейер прав, что текст мюнхенской рукописи подвергался интерполяциям, с чем могут быть связаны и неувязки в содержании.
652
О метафорике шахматной доски и ее конкретных воплощениях в культуре того времени см.: Лучицкая 2007. С. 126–147.
653
Clm 10268. Fol. 4rB.
654
«Quot ordines angelorum constituit Deus in celo empyreo? Decem tantum. Quare X et non amplius vel minus? Propter perfectionem sui operis quam nobis insinuat rationalis computus artis que dicitur arithmetica: nam ultra X numerus alius non est, sed antecedens ibi finitur, et qui vult ulterius numerare, prius numerus reperitur decima retenta, ut XI, XII etc.» Clm 10268. Fol. 4rA. Об ангелах в связи с представлениями схоластов XIII в. о гармонии см.: Suarez-Nani 2017. P. 303–320.
655
Clm 10268. Fol. 3r.
656
Лавджой 2001. С. 106. Ср.: Bultot 1980. P. 18. N. 72.
657
Например, в начале: «Unde primus angelus qui de celo descendit propulsus, videlicet Lucifer, ab accidenti hoc nomen Sathan vel Sathanos accepit, quod interpretatur ‘Deo contrarius’. Tu iam dixisti quod angelus Lucifer nominatus est Sathan ab hominibus, quod nomen interpretatur ‘Deo contrarius’, unde quero a te scire in quo fuit Domino contrarius, respondeo, cum se videret omnes ordines angelorum gloria et decore plurimum excedere cunctis, invidia et superbia voluit Deo equalis fieri, non solummodo voluit esse equalis Deo, sed maior eo persistere in celo Dei… Quid tunc sibi devenit de pallatio Dei, quod dicitur esse regnum celorum? Est confestim propulsus, id est procul eiectus et reclusus in carcere tenebroso, qui est in medio totius terre. nam sicut prius erat opere creationis pulcherrimus, sic factus est postea turpissimus casu eius». Clm 10268. Fol. 4rB.
658
Подробнее о демонологии Михаила Скота: Boudet 2003. Р. 117–139.
659
«Quare non omnes angeli errantes in infernum ceciderunt confestim, sed in aere quidam eorum remanserunt et quidam in aqua etc., ut per eos electi homines libenter magis mereantur, contrastantes illorum tentationibus et gloriosius coronentur in felicitate regni Dei». Clm 10268. Fol. 4vA.
660
«Quare creavit eos, ut ruina illorum boni confirmarentur sponte et perpetuo sic starent confirmati, similiter eos creavit deus tales propter ornatum sui operis, nam fecit tales creaturas, ut pictor facit qui nigrum colorem substernit, ut album vel rubeus aut calus etc. … Sic itaque collatione malorum iusti clariores fiunt et sunt ubique». M. Fol. 5rA.
661
Nemeth 2010. P. 349–352.
662
De Bruyne 1946. T. 2. P. 215–218. Poirel 2013. P. 515–527.
663
«Imago dicitur pulcra, quando bene protracta est, dicitur etiam pulcra, quando bene repraesentat illum, ad quem est. Et quod ista sit alia ratio pulcritudinis, patet, quia contingit unam esse sine alia: quemadmodum dicitur imago diaboli pulcra, quando bene repraesentat foeditatem diaboli, et tunc foeda est». Bonaventura 1883. P. 544. Об эстетике Бонавентуры см.: Муратова 1988. С. 117–121.
664
«Ut ergo solus amaretur Deus, factus est inamabilis mundus». Leccisotti 1978. P. 54.
665
Michel Scot 2018. P. 268–269 (Liber particularis. 109.17).
666
Свидетельств особого отношения Франциска к природе достаточно в самых ранних памятниках францисканской религиозности. См., например: Фома Челанский. Второе житие Франциска Ассизского. Гл. 124–130 // Истоки францисканства 1996. С. 470–476.
667
«Unde quomodo res mundi presentis sint privatim et publice, fiant et possint esse, quando et quare, non est finaliter nostrum scire, cum non sit dignum quod servus in toto cognoscat secreta domini sui, sed domini est precipere, servi vero est obedire». Michel Scot 2018. P. 269 (Liber particularis. 109.19).
668
Бл. Августин 1994. С. 377–384 (О Граде Божием. XXII, 24). Этот старый русский перевод в своей подчеркнутой выспренности несколько утрирует «восхищение» Августина.
669
Петр Дамиани. О божественном всемогуществе. Гл. XI // Ансельм Кентерберийский 1995. С. 380–383.
670
Al-Kindi 1974. Р. 223.
671
Clm 10268. Fol. 15rB. Weijers 1978. P. 70–80. Скот, видимо, заимствовал эту терминологию у архиепископа Родриго Хименеса. Pick 1998. P. 93–116.
672
«Fecit enim Deus ex ipsis circa principium quantum ad celum, sicut mulier que habitando in solario die sabbati scopat domum et quisquilias congregat in unum et eas prohicit extra domum per balconem, et illud cadit deorsum in desolationem, et fit commune in viis, et ipsius aliud cito cadit in terram, ut lapis et terra, aliud minus cito, ut pallea et penna, et aliud valde minus, ut pluma et omnis athomus. Et ita est similitudine de elementis positis extra celum nonum opere creationis». Michel Scot 2018. P. 119–120 (Liber particularis. 31).
673
«Licet immediate tractavimus et locuti sumus in hoc proemio de duabus naturis, videlicet de angelica et humana, id est celestis, et sciendo, quod divina est celestis eterna et incorruptibilis, humana vero sive elementaris est sempiterna et corruptibilis, divina sursum et humana deorsum». Clm 10268. Fol. 15rB.
674
Clm 20168. Fol. 14r.
675
«Et est sciendum quod non apparet signum desuper nec desubtus, nisi pro magna causa in significationem rei future. In quibus autem fiat significatio et augurium proxime tribulationis in mundo que quandoque habet locum in una regione, et quandoque in multis regionibus, et quandoque in uno loco tantum, signa proprie sunt hec: nimia distemperantia elementorum, quia, distemperatis elementis, elementata percipiunt corruptionem, ut homo, bos et ceteri fructus telluris, et econtrario». Michel Scot 2018. Р. 144 (Liber particularis 39).
676
Clm 20168. Fol. 27v.
677
Ibid. Fol. 36rB–37rB.
678
Clm 20168. Fol. 26rB–27vA.
679
«Etymologisierende Umdeutung und Wortschöpfung». Löfstedt 1936. S. 93. Другой шведский лингвист, Даг Норберг, предложил классификацию подобных языковых метаморфоз в средневековой латыни. Norberg 1974. Р. 61–79.
680
Clm 10268. Fol. 27r.
681
Michel Scot 2018. P. 123 (Liber particularis. 32).
682
Clm 10268. Fol. 37vA–38vB. Meyer 2009. Р. 140–141.
683
В прологе они перечисляются в связи с девятью способами обучения наукам. Clm 10268. Fol. 17rB.
684
«Item dicimus hic, quod sicut esse planetarum septem tonis distinguitur et musica nostra 7 vocibus, ex quibus sex habent concordanciam sono et numero, sic nostra compago, id est esse corporis et anime septem modis coniungitur, hoc est corpus constat ex 4 elementis racionabiliter commixtis et anima tribus viribus copulatur, qua arte musica, sicut ex odore suavi, conciliatur, unde homo dicitur microcosmus, id est minor mundus; et cum idem sit cum sono numero celestis musice constitutus, par esse cognoscitur et non impar». Clm 10268. Fol. 37vB.
685
Clm 10268. Fol. 38vA.
686
Clm 10268. Fol. 42rB–43rA.
687
В этом я согласен с Давидом Жюстом: Juste 2016. P. 180.
688
Obrist 2015. P. 53–54.
689
Аверинцев 1997. С. 79–81.
690
Wetherbee 1972. P. 35.
691
«Propter materiei excellentiam que relicta est, ut credo, hactenus intemptata». Pabst 2002. S. 936.
692
«Quia vero circa curam naturalium mea desudat intentio, necessario describere oportuit naturam bonam a summe bono et superoptimo deo formatam pariter et creatam, set inobedientie malo gustu ligni vetiti deformatam ac depravatam vitiis et corruptam non nisi per mediatoris adventum naturam ipsam in se et per se misericorditer reformantis nec non etiam recreantis posse ad incorruptionem pristinam reparari. Nam nisi ipse causam nostram sine maiestatis sue dampno verus homo factus et solus non habens peccati contagium suscepisset, humana captivitas et dediticia servitus nec liberari posset merito neque solvi. Ut enim homo decenter fieret deus, deus est pro homine supernaturaliter factus homo, qui, ut perfectam salutem homini demonstraret, quibus operibus olim mundum a se creatum mirabiliter formaverat, disposuerat et ornarat, hiisdem modis celitus in se et per se hominem multo mirabilius recreatum reformavit, renovavit et ornavit ac demum longe excellentius consortem et participem glorie sue fecit, ut, sicut vera assumptione hominis factus est deus homo, ita vera participatione dei fieret homo deus». Pabst B. Gregor. S. 936.
693
«Set iam terrigene de celo noscere falso / Non licet auspicium, fatove crepundia scire / post Christi rutilum venientis celitus ortum». Pabst 2002. S. 773 (De hominum deificatione. IV, 886–888).
694
«Cum Luna Venus et Ioviali sidere Phebus / concordat numero, nec non virtute calenti / humectique, set hiis Saturnus frigidus et Mars / siccus obest, et uterque nocens fit publicus hostis». Pabst 2002. S. 764 (Ibid. IV, 495–498).
695
Litt 1963. Boll 1950. S. 70. North 1989. P. 273. Saxl 1957. P. 85–95.
696
«…armonia nexum prestante». Pabst 2002. S. 615 (De hominum deificatione. I, 16.). Ср.: Macrobius 2003. T. I. P. 33 (I, 6, 39).
697
«…cece fluitantis abyssi». Pabst 2002. S. 617 (De hominum deificatione. I, 105).
698
«Naturam vitium deformat et alterat atrox». Ibid. S. 632 (I, 738).
699
Ibid. S. 633 ss (I, 755 ss). «Свод недугов» издавался в раннее Новое время, обычно под именем Галена, но Средневековье помнило об авторстве этого лангобарда. De Renzi 1857. P. 168–187 (Appendice. P. XXXVI). Gariopontus. Passionarius // Galeni Pergameni Passionarius. Lyon, 1526. Fol 1r–80r.
700
Лотарио де Сеньи 2021. С. 206.
701
«Omnis homo causis bis binis conditus orbem / corpore fert; hinc iure chaos, cum gignitur, extat. / Vir deus ast proprie genitus de matre supernus, / quo personarum non fit permixtio duplex, / set naturarum fit unio simplex, / non est iure chaos, pia set concordia rerum». Pabst 2002. S. 645 (De hominum deificatione. I, 1250–1256).
702
«Disparitate carens quoniam tu conditor une / trinus es, idcirco bis bino semine mundum / conficis, et quia monas ades, sibi dissona semper / unifica tu pace foves. Statione iugali / utuntur ternis hinc singula legibus un / auctoremque suum te terno et monade monstrant, / quattuor hiis nostrum varie qui conficis orbem / das animisque, tua qui semper ymagine pollent, / terno iure frui, reduci quos celitus ad te / igne facis vere magna pietate reverti». Pabst 2002. S. 616 (I, 55–64).
703
Pabst 2002. S. 616 (I, 65).
704
Боэций 2019. С. 184 (Утешение философией. III. Ст. IX, 22–29).
705
Григорий Нисский 2000. С. 65 (Об устроении человека. Гл. XVI). d’Alverny 1976. P. 140. Перевод этого текста, которому западная космология, возможно, обязана термином «сизигия», сделал в IX веке Эриугена. Критическое издание: Cappuyns 1965. P. 205–262. Григория Нисского, неоплатоника, но критически относившегося к спекуляции на тему микрокосмоса, в XII веке легко путали с Немезием Эмесским.
706
Kindermann 1989. S. 35–36.
707
Iohannes Damascenus 1955. P. 112–116. Иоанн Дамаскин 2002. С. 208–212 (Кн. II. Гл. XII). Архиепископ Альфан I Салернский, берясь за перевод Немезия, объясняет необычно звучавшее для латинского уха название Premnon physicon (Stipes naturalium, «ствол природных явлений») и ставит образ человека в центр космологического поиска: «сочинение это не зря начинается с человека как с чего-то наиболее достойного, ведь неслучайно философы считают его образом всего мироздания и поэтому называют микрокосмосом». «Ab homine tamquam a notiori, quem philosophi totius volunt ferre imaginem, ut hac quoque de causa eum microcosmum appellaverint, hoc opusculum non immerito habebit exordium». Nemesius 1917. S. 3. Бургундион перевел Немезия заново: Nemesius 1975.
708
Для общей ориентации в проблематике связи космологии и музыкальной теории нашего периода см.: Meyer 2007. P. 57–76. Panti 2008. P. 181–187. Stabile 2001. P. 11–29; Hicks 2017. P. 7–17.
709
Pabst 2002. S. 689 (De hominum deificatione. II, 1120–1121). Шартрская школа 2018. С. 108 (Космография. Микрокосмос. III, 5).
710
«Hinc monocordus ut est introductorius unus, / singulus ordo quidem, set non generaliter omnes / dogmata sic missi nobis divina ministrant / et rerum causas et naturalia monstrant». Pabst 2002. S. 689 (De hominum deificatione. II, 1140–1144).
711
«Armonice quoque factus homo, bona dum facit, odas / exhibet auctori vel laudibus instat amenis, / sive creatori sublatis cantibus odat / dulciaque organicis depangit carmina metris. / At peragens perversa tacet nullaque camena / ymnizare potest nec veris utitur odis, / set censentur ei laudantia verba tumultus». Ibid. II, 1155–1161. S. 689–690.
712
Zink 2006. P. 192; Santi 2017. P. 149–168.
713
Voskoboynikov 2017. P. VII–XII.
714
Ladner 1983. Vol. II. P. 763.
715
Герметическое понятие sphaera intelligibilis, использовавшееся Аланом Лилльским, было знакомо и Михаилу Скоту: «Deus est intellectualis spera cuius centrum est ubique, circumferentia vero nusquam». Liber introductorius. Paris BnF n.a.l. 1401, fol. 16va. В «Книге двадцати четырех философов» XII века говорится, что «Бог — это бесконечный шар, середина которого повсюду, поверхность нигде». Книга двадцати четырех философов 2016. С. 186. Mahnke 1937. S. 169–179. Lucentini 2012. P. 2–3.
716
Grévin 2012. Р. 238–239. Spitzer 1944. P. 322.
717
«Bis decies binis lustris minus attamen uno / Milibus et quinis ab origine temporis actis / Visere cum terras, nostros miserata labores, / In nobis habitare uolens sapientia patris, / 5. Edita uirgineo partu, que semper ab euo / Ens ex ente manet et condita cuncta gubernat, / Utpote cunctorum que sunt eterna creatrix, / Est dignata suo lustrareque lumine mundum, / Qua plasmatus homo prior extitit, ipsa creans se / Viscere uirgineo plasmauit luce sub ipsa, / Et uere sumens animatum corpus in illa, / Qua lux facta prius micuit, dignatur oriri / Lux inuisa, die tenebroso, corpore mundo; / Quare die concepta fuit genitricis in aula, / Expanditque manus et pocula tristis aceti / In cruce gustauit, mortisque meracula sponte / Ebibit, hac ipsa, qua pomum substulit Adam, / Mortuus, ac anima, uetitum qua sorbuit hora, / In cruce functa caro uere pausauit eadem, / Effulsitque die qua mundo uirginis aluo, / De tumulo uluens hora surrexit in ipsa, / Qui sicut deus est et homo perfectus ubique, / Sic etate manens perfectus, uirginis intra / Viscera quo deus est caro factus cum tribus annis / Sex lustris proprie compleuit tempora uite, / Hacque die iustus surgentibus omnibus una / Adueniet iudex, sub eadem, celitus, hora; / Tunc erit una dies requies et Gloria perpes / Iustis, unaque nox reprobis et pena perhennis». Kindermann 1989. S. 29–30.
718
Frugoni 1993. Р. 321–338. Brooke 2006. Р. 168–171.
719
Michel Scot 2018. P. 120 (Liber particularis. 32).
720
Clm 10268. Fol. 35vA.
721
Michel Scot 2018. P. 122 (Liber particularis. 32).
722
Clm 10268. Fol. 21rB.
723
Ibid. Fol. 21vA.
724
Ibid. Fol. 21vB. Ср. его комментарий на «Сферу» Иоанна Сакробоско: «Orbiculariter, id est, rotunditatem terrarum involvunt sicut cepa cepam». The Sphere of Sacrobosco 1949. Р. 264.
725
Clm 10268. Fol. 22rA.
726
Интерес Михаила к иностранным алфавитам и обычаям очевиден: в одном месте он перечисляет названия месяцев на нескольких языках. Ibid. Fol. 71vB.
727
«Planete sunt velut iudices questionum, quibus litigantium iudicantur questiones diverse… Cum fit planetarum coniunctio in aliquo signorum, est magna significatio mutabilitatis in multis rebus». Ibid. Fol. 22rA. Charmasson 1980. Хорошее введение в практику геомантии в Античности: Delatte 1936. Vol. 2. P. 575ss.
728
Clm 10268. Fol. 74rB, 88rB.
729
Об авторстве этой теории: Идельсон 1975. C.175.
730
M. Fol. 120vB; 121rB-121vA. Астролог должен был всегда иметь с собой астролябию или квадрант для определения «восходящего знака» и высоты светил над горизонтом даже в светлое время суток. M. Fol. 119rB. Использование астролябии для измерения времени суток и иных опытов: M. Fol. 121vB–122r. Упоминание армиллярной сферы (spera lignea philosophorum): M. Fol. 59rA.
731
«…circulus egressae cuspidis vel egredientis centri» и «orbis revolutionis vel circulus parvus seu brevis». M. Fol. 74rB-74vA. Federici Vescovini 1996. P. 272–282.
732
«Omne corpus superceleste quantum de natura sui habet propriam naturam et proprietatem, scilicet simplicem et non compositam». Michel Scot 2018. P. 124 (Liber particularis. 33).
733
Michel Scot 2018. P. 132 (Liber particularis 38).
734
Clm 10268. Fol. 100r–106vA. О Голове и Хвосте Дракона: Fol. 104vB–105rA.
735
Michel Scot 2018. P. 133 (Liber particularis. 38.2).
736
«Circuli et stelle habent animam singulariter intellectualem qua intelligunt suum nobilem creatorem semper intendentes ad conservationem sui officii quod sibi instituit ab exordio». «Dicimus quidem quod stelle et planete sunt quedam corporaliter spiritualia habentes rectores, qui aut sunt spiritus, aut anime, aut angeli, aut venti, vel alie virtutes occulte nobis, ut continet calamita, quibus ferrum attrahit visibiliter et movet. Quid autem sit finaliter id quod substantialiter moveat illam ignoramus et immo virtutem esse dicemus». Michel Scot 2018. P. 146–147 (Liber particularis. 40).
737
То, что движение сфер прекратится с концом света, у Михаила Скота не вызывает сомнения, но предсказать этот день астролог, естественно, не может: Clm 10268. Fol. 88vA. Когда прекратится движение мировой сферы, все создания освободятся от рабства плоти, солнце, луна и другие небесные тела превратятся во что-то иное, что будет «вечным сладостным покоем». Ibid. Fol. 50rA.
738
Michel Scot 2018. Fol. 46v.
739
Например, человеческая душа «непостижима», как сам Бог, но Бог — печать, а душа — отпечаток на воске. E. Fol. 40vA.
740
Clm 10268. Fol. 77v–86r.
741
Ibid. Fol. 77vA.
742
«Sed quia prefatus sermo est obscurus, nec propter predicta imagines celi 48 cognoscerentur, nisi esset de ipsis magis notitia sermone oris et pictura figurarum, ideo eas volumus propriis nominibus adnotare et postea figurare personaliter, secundum dispositionem ceterorum sapientum qui eas in suis libris figurant et ponere numerum stellarum, que imaginem formant in firmamento». Michel Scot 2018. Fol. 77vB.
743
Ackermann 2009. S. 105–281.
744
https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb00002270?page=4,5. Дата обращения 05.08.1976. Schmitt 1975. S. 56. Bauer 1983. S. 29–31, 96.
745
Михаил Скот использовал не только иллюстративный ряд «Аратеи», появившийся в первых веках нашей эры независимо от Арата, но и сам текст, о чем свидетельствуют ссылки на «философа Арата». Clm 10268. Fol. 87rA.
746
Madrid. Biblioteca Nacional. Ms. 19. Haffner 1997. S. 91ff; Thiele 1898. S. 143–150. Различные точки зрения на датировку, место происхождения этой рукописи и ее связь с Михаилом Скотом: Orofino 2013. P. 32–41; Blume, Haffner, Metzger 2016. Bd. II. S. 30–48.
747
Ackermann 2009. S. 83–87.
748
Clm 10268. Fol. 78rA, 87rB–87vA.
749
Ackermann 2009. S. 126. Lippinkott 2017. P. 223.
750
В небольшой главе, посвященной специально названиям неподвижных звезд, упоминаются некоторые из них, но его представления об их местонахождении, кажется, не всегда совпадают ни с арабскими, ни с современными: Альдебаран (альфа Тельца) не локализован в созвездии, Денеб (альфа Лебедя) назван Alchar, Ригель (бета Ориона) считается самостоятельной звездой. Clm 10268. Fol. 121rA.
751
«Algol grece id est Perseus id est vicecomes et iterum de Perseo». Ibid. Fol. 81vB.
752
«Andromeda fuit filia Cepehi et Casiepie, que, cum esset pulcherima iuvenis, dictum est a Iove quod ipsa vale vexabatur libidine et quod tradatur Cetui ad devorandum. Que suspensa est ramis arborum quercus inter duos montes. Et hec inventa a Perseo liberata est. Quem amplexans, stricte nunquam voluit parentes videre nec alium virum. Quam ille Argis conduxit letanter. Et quia sic urebat intrinsecus, figuratus est femina desuper et masculus ab umbilico deorsum. Et hec mulier partim erat vestita et partim nuda pro facti significatione. Ibid. Fol. 81vA. Ackermann 2009. S. 190–192.
753
Десятки иллюстраций собраны Кристен Липпинкотт: https://www.thesaxlproject.com/assets/Uploads/00-Andromeda-Master-0-R-6-Oct-2023-v3.pdf дата обращения: 05.08.1976.
754
Пс. 90, 6. «Demon meridianus appellatur integra figura que dicitur Gallaxia celum cingens per medium, cuius una levatura est in Geminibus et altera in Sagittario. Etiam Lacteus circulus appellatur propter sui candorem et paulatim volvitur, sicut celum habens diversos aspectus, quia non semper tenet unam faciem firmamenti et licet in ea parte sint multe stelle et varie, in aspectu scitur quod in ea parte regnat collegium spirituum sapientissimorum et est quedam sedes eorum ibi, velut concilii, de quibus valde timendum est. Unde Psalmista dicit: A sagitta volante, a negotio perambulante in tenebris, ab incursu et demonio meridiano cadent a latere tuo mille et decem millia. De ista Gallaxia multe sunt opiniones poetarum, sed hec est verior sententia: candor eius eo quod ibi iunguntur duo emisperia celi». Clm 10268. Fol. 83vA; Matr. 19. Fol. 68v.
755
Цицерон. О государстве. VI 16; Манилий. Астрономика. I, 755–809. Макробий. Комментарий на «Сон Сципиона» I, 12. Cumont 1966. Р. 193. Thiele 1898. S. 147–149.
756
Не могу согласиться с мнением моего друга Никола Вейля-Паро, что Михаил Скот не имеет отношения к «науке образов». Weill-Parot 2002. P. 397.
757
В одном месте «Введения», где рассказывается о повадках куриц, Михаил Скот ссылается на проводившиеся Фридрихом II опыты над куриными яйцами: «Quia gallina tunc febricitatur febre calida et facta debilis gerit curam de illis in nido, nec potest eam ea nimis calefacere suo calore, quo decoquantur, et istud fecit probare dominus imperator Fridericus multoties et ita est reperta veritas eorundem, sciendo, quod multa sint partes mundi, in quibus ova non supponuntur gallinis sed mulieres ea portant in sinu per aliquot dies et pullificant». M. Fol. 117rB.
758
«Scimus quidem, quod presens mundus non manet in uno et eodem statu, quod sit verum sufficienter patet, cum tota die videamus et sentiamus in singulis rebus eorum, que sunt superius et inferius, magnam mutationem, que quandoque fit producte, quandoque breviter, ut probatur per planetas… Ante quidem peccatum Ade elementa erant munda et planete multum splendidiores». Clm 10268. Fol. 51rB.
759
Michel Scot 2018. P. 118–119 (Liber particularis. 31).
760
«Licet immediate tractavimus et locuti sumus in hoc proemio de duabus naturis, videlicet de angelica et humana, id est celestis, et sciendo, quod divina est celestis eterna et incorruptibilis, humana vero sive elementaris est sempiterna et corruptibilis, divina sursum et humana deorsum». Clm 10268. Fol. 15rB.
761
Clm 10268. Fol. 14r.
762
«Et est sciendum quod non apparet signum desuper nec desubtus nisi pro magna causa in significatione rei future … Nimia distemperantia elementorum quare distemperatis elementis percipiunt corruptionem, ut homo, bos et ceteri fructus telluris et econtra». Michel Scot 2018. P. 144 (Liber particularis. 39).
763
Urso von Salerno 1975. S. 54 ff, 81.
764
«Naturam celi deus creator aquis glacialissimis temperavit, scilicet superioribus et inferioribus, ne conflatio superioris ignis inferiora elementa succederet, dehinc solidavit circulum inferioris celi non uniformi sed multiplici motu appellans ipsum nomine firmamentum propter firmitatem indeficientem et propter substentationem solidam superiorum aquarum, natura quarum glaciali soliditate firmata est, ut in terra orbem celi, et se recludaret aqua que ferventis axis incendia temperaret». Michel Scot 2018. P. 123–124 (Liber particularis. 32). Разделение на «мужские» и «женские»: Clm 10268. Fol. 31vA.
765
«Posita est hec terra in medio magne spere celi firmiter super aquas et in medio aquarum ut vitellum ovi in medio albuginis». Michel Scot 2018. P. 215 (Liber particularis. 85).
766
Гильом Коншский. Философия. II, II, 4–8 // Шартрская школа 2018. С. 22–23.
767
Clm 10268. Fol. 51rA. Особо подчеркивается, что, выходя из огня, саламандра погибает: Ibid. Fol. 58rB.
768
Ibid. Fol. 58rB.
769
Michel Scot 2018. P. 150 (Liber particularis. 45).
770
«Sciendo quod in eo regnat legio spirituum damnatorum qui dicuntur predones Dei ad damnificandos peccatores mundi». Clm 10268. Fol. 23rA.
771
Obrist 1997. Р. 33–84.
772
Clm 10268. Fol. 24r.
773
Ibid. Fol. 27v.
774
Michel Scot 2018. P. 165–171 (Liber particularis. 50).
775
Например: «Et est sciendum quod mare occeanum circumductionis spere profusum tocius orbis abluit fines, ita quod signa accidentalia, ut sol et luna et cetera, in ipsum cadere existimantur ab ydiotis. Sed hec est veritas, quoniam tantum distant a centro terre desubtus et circa se in omni parte, quantum desuper». Michel Scot 2018. P. 215 (Liber particularis. 85).
776
Clm 10268. Fol. 27v. The Sphere of Sacrobosco 1949. Р. 83). Хотя Скот не обсуждает его в своем комментарии (Ibid. Р. 292–296), параллель с «Введением» все же очевидна.
777
Альмагест. I, 6. Clm 10268. Fol. 58rA.
778
Ibid. Fol. 28r.
779
Reichert 1995. S. 453.
780
Clm 10268. Fol. 29rA.
781
Clm 10268. Fol. 89rB.
782
Ibid. Fol. 90rB–90vA.
783
Michel Scot 2018. P. 211 (Liber particularis. 78–79).
784
Michel Scot 2018. P. 335 (Liber physonomie. 37). Гиппократ 1936. С. 275–306. Параллели в других средневековых текстах: Райт 1988. C. 208–210.
785
Clm 10268. Fol. 36vB.
786
Ibid. Fol. 44v–45r.
787
Ibid. Fol. 20vB. Об оживленных спорах по этому вопросу на протяжении всего Средневековья см.: Райт 1988. C. 58–60. La terre 2013. P. 63–64.
788
Michel Scot 2018. P. 116–117 (Liber particularis. 30).
789
«De noticia mundi partiti in 4 partes. Et de triplici divisione regionum zone temperate versus septentrionem per magnum mare». «Mundus est tota comprehensio celi et 4 elementorum cum omnibus que ex hiis sunt et fiunt». Ibid. 113–114 (Liber particularis. 30).
790
Obrist 2004. P. 40–46.
791
«Mundus est tanquam locus mercati, in quo velut in illo fit mercatum per emptionem, venditionem et permutationem diversarum rerum cuiuslibet mercatoris». Clm 10268. Fol. 89vA.
792
«Nos vero in sermone addimus similitudinem de nostro, quod celum est campus optime cultivatus, stelle sunt ut semina et plantationes, signa ut campi terminis terminati et planete ut procuratores et domini celestium possessionum». Ibid. Fol. 125rB. В данном случае, что интересно, Михаил Скот специально отмечает, что это определение принадлежит ему самому и он добавляет его к определениям, предложенным до него различными мусульманскими авторами.
793
Michel Scot 2018. P. 232–233 (Liber particularis. 89). О раннехристианских истоках учения о «месте ожидания» и средневековых параллелях см.: Delumeau 1992. Vol. 1. Р. 41ss.
794
Ibid. Fol. 48rB.
795
Ibid. Fol. 49rA–49vA.
796
Быт. 5, 24; 2 Царств 2, 1–18.
797
Михаил Скот сам приводит отрывки из «Георгик» Вергилия (I, 231–239) и «Метаморфоз» Овидия (I, 45–51), излагая учение о зонах: Clm 10268. Fol. 44vB.
798
«Quintum clima incipit ab oriente et transit per sui regionem a parte meridiei per gog et magog etc., donec pervenit in occidentem». Ibid. Fol. 43vB–44rA.
799
M. Fol. 45v.
800
Острова Св. Брендана в средневековой географии кратко рассматриваются Дж. Райтом: ук. соч., с. 208.
801
«De predictis locis dicimus, quod creditur a multis quod illic sit infernus, vel os inferni propter tantas et tales flammas, fumum et odorem sulphuris et voces lamentabiles gentium que continue audiuntur apropinquatoribus dictorum locorum. Etiam sonitus diversarum officinarum discernuntur auditu, ut patet publice in quodam monte aquilonis, quem reperivit sanctus Brandanus cum currebat mare in navicula que dicitur cocha cum fratribus suis. Sed si ibi sit infernus, seu in partibus scicilie, vel aquilonis nec nego, nec affirmo». Michel Scot 2018. 264–265 (Liber particularis 109.14).
802
«…quia de hoc facta est expressa questio…» Ibid. P. 262 (Liber particularis. 109.11).
803
Michel Scot 2018. P. 263.
804
Nat. hist. II, 238, 1, III, 92. Плиний в самых общих чертах указывает на особенности извержений, впечатлявших еще греческих колонистов эпохи Великой Греции, от которых Вулькано получил свое греческое говорящее само за себя название Гефестиада.
805
Michel Scot 2018. P. 264–265 (Liber particularis. 109.14).
806
Clm 10268. Fol. 45vA.
807
Ibid. Fol. 84vA.
808
Ibid. Fol. 136rB.
809
«Item dixit Phtolomeus, anima, que ex natura dat iudicia, iudicabit secundum naturam que superat planetas et stellas altiores eis in firmamento et iudicia ipsius erunt meliora, quam illius, qui iudicabit secundum interpretationem corporum superiorum, que data sunt ad regimen nature temporalis seu corporalis. Item Phtolomeus dixit: anima sapiens dominabitur astris. Item dixit Phtolomeus: non poterit homo dare iudicia secundum stellarum complexionem vel commixtionem, nisi ille qui vim anime et complexionem naturalem corporum superiorum bene cognoverit in viri anima et in operibus que in hoc seculo peraguntur». M. Fol. 120rB.
810
M. Fol. 120rB–120vA.
811
Св. Иоанн Дамаскин 2002. С. 209 (Точное изложение православной веры. II, XII, 26).
812
О христианской антропологии и ее связи с античной традицией: Аверинцев 1997. С. 79–87.
813
Stürner 1987. S. 143–185.
814
«Non tam vera probatio quam quedam divinatio dici debet, que nature non consonat, a iure communi deviat, equitatis rationibus non consentit». Die Konstitutionen 1996. S. 340. Исключение, правда, делалось для наказания оскорбления величества, но именно ради устрашения, а не для судебного разбирательства (non tam iudicio quam terrori). Ученая оппозиция по отношению к «божьему суду» была почти столь же традиционной, сколь он сам: епископ Агобард Лионский смеялся над этим обычаем в то же время, когда Карл Великий в Ахенском капитулярии 809 года приказывал свято верить в его действенность. Позже капитулярий был подкреплен авторитетом Хинкмара Реймсского. В XIII веке «Саксонское зерцало», а вслед за ним «Швабское зерцало» одобряли общепринятую практику.
815
Const. III 60. S. 430–431. О постепенном замыкании рыцарского сословия и роли королевской власти в этом процессе см., например: Блок 2003. С. 313–321.
816
«…dummodo vivunt militariter». Const. III 60 S. 431. «Militaribus tamen privilegiis in omnibus supradictis et aliis causis et casibus, in quibus prerogative militum aliquid indulgetur, eos tantummodo milites uti volumus, qui honorem militaris dignitatis et onus decenter observant». Const. II 32. S. 339.
817
Const. III 23. 2.
818
Const. III 43.
819
Const. III 90.
820
Nitschke 1962. S. 28–29.
821
Данте Алигьери 1968. С. 208 (Пир, IV, III, 6). Sanguineti 1995. P. 417–437.
822
Delle Donne 1999. P. 3–20. Текст спора: р. 16–20.
823
Ibid. P. 17–18.
824
Riccardo da Venosa 1986. Versus 950–958, 961–962.
825
HD. V. 1. P. 274–275. Ср. в дантовском «Пире»: «Авторитет верховного философа, о котором идет речь (Аристотель. — О. В.), остается в полной силе. И он не противоречит авторитету императорскому; однако последний без первого опасен, первый же без последнего как бы слаб, но не сам по себе, а вследствие склонности людей к беспорядку; так что оба они в сочетании друг с другом весьма полезны и исполнены всяческой силы». Данте Алигьери 1968. С. 216 (Пир. IV, VI, 17).
826
Michel Scot 2018. P. 65 (Liber particularis. Prohemium).
827
Clm 10268. Fol. 118vA–120vA.
828
«Cum vero homo sit naturaliter nobilior creatura ceteris creaturis et superet angelos et planetas, immo est similis deo in omni; et quare est sic similis deo factori suo, habet virtutem et potestatem super omnes creaturas, et hoc non est in aliquo angelo, nec in planeta celi. Angelus enim habet certam virtutem in quibusdam similiter: sol et luna, bos, equus, herba, arbor, vermis, avis et piscis. Sed post deum solus homo ita est virtualiter creatus benignitate omnipotentis dei, quod non est virtus in herba, nec in radice, nec in arbore, nec in fructu, nec in flore, nec in lapide, nec in planeta, nec in stella, nec in aliqua alia creatura, que virtus integre non sit in homine perfecto, et quod non possit reperiri experimento et arte, et natura probari in esse. Unde quia est tam omnium capax possumus dicere, quod est factus deus, quamquam non sit. Ob hanc autem excellentiam homo dictus est microcosmus, id est minor mundus. Appellatur minor mundus pro eo quod est in substantia parvus et tamen singula que sunt in mundo maiori esse comprobantur in eo, ut satis patet sufficienter hic et supra in capitulo «Microcosmus». Et quia homo est tantus et talis, ipse omnibus creaturis et singulis dominatur, et dominando eis imperat velut deus, et eas capit multis modis et habet, sciendo quod omnia et singula sibi debito naturali serviunt sicut suo domino vel gastaldo domini maioris se». Michel Scot 2018. P. 225–226 (Liber particularis 88.7).
829
Джованни Пико делла Мирандола 1981. С. 248–265. Кассирер 2000. С. 244–259.
830
Гуревич 1984. С. 56–103. Подосинов 1999. С. 455 и сл. Топоров 1982. С. 13.
831
Св. Иоанн Дамаскин 2002. С. 211 (II, XII, 26). Немезий Эмесский 1998. С. 17 (О природе человека. I, 64).
832
d’Alverny 1976. Р. 123.
833
Pabst 2002. S. 562 ss.
834
Clm 10268. Fol. 94v.
835
Bouché-Leclerc 1899. P. 319 ss. Скорее всего она зародилась в Египте или в Ассирии. О средневековой традиции мелотезии см.: Wickersheimer 1914. P. 157–177.
836
Chantilly. Musée Condé. Les très riches Heures du duc de Berry. Fol. 14v. Bober 1948. P. 1–34.
837
Restoro d’Arezzo 1997 Р. 258–259 (II.6.4.4).
838
Платон. Тимей. 35a, 37a, 43, 41d, 43d–44a. Платоник А.Ф. Лосев, посвятивший Платону почти два тома своей «Истории античной эстетики», на удивление небольшое внимание уделяет этой проблематике: Лосев 20001. С. 736–738.
839
Еще одна глава, озаглавленная «Микрокосмос», посвященная исследованию разумной души, должна была присутствовать в сохранившейся лишь частично четвертой дистинкции, о чем Скот упоминает: Clm 10268. Fol. 88vB.
840
Michel Scot 2018. P. 226, 230–231 (Liber particularis. 88.8, 88.12).
841
Для общей ориентации см.: Ткаченко А.А., Ломакин Н.А., Буганов Р.Б., Попов И.Н. Иннокентий III // Православная энциклопедия. Электронный ресурс: http://www.pravenc.ru/text/468777.html (режим доступа свободный, 08.08.2024); Maleczek W. Innocenzo III // Dizionario biografico degli italiani. Vol. 62. Электронный ресурс: http://www.treccani.it/enciclopedia/papa-innocenzo-iii_(Dizionario-Biografico)/ (режим доступа свободный, 10.08.2024).
842
Хёйзинга 1995. С. 41–47; Jaeger 2003. P. 1182–1183.
843
Мосс 1993. С. 242–263.
844
Рихер Реймский 1997. С. 70 (История. II, 59).
845
Kristeller 1969. P. 519. Jacquart 2000. P. 386–410. Об авторах, текстах и состоянии исследований на сегодняшний день: La scuola 2007.
846
Это постановление вошло в «Мельфийские конституции»: Const. III 44.
847
Const. III, 45.
848
Const. III 46.
849
Agrimi, Crisciani 1988. Р. 17.
850
«Conficientes etiam medicinas sacramento corporaliter prestito volumus obligari, ut ipsas fideliter iuxta artis et hominum qualitates in presentia iuratorum conficiant». Const. III 47. Hein, Sappert 1957. S. 101–102.
851
Thorndike 1928. Р. 192–203.
852
Mc Vaugh 1994 P. 113. Powell 1978. P. 89–90.
853
Dilcher 1975. S. 684–688. The Prose Salernitan Questions 1979. P. 24–25 (51–55).
854
«Fit iniuria contra bonos mores, ueluti si quis fimo corrupto aliquem erfuderit, caeno luto oblinierit, aquas spurcauerit, fistulas lacus quidue aliud ad iniuriam publicam contaminauerit: in quos grauiter animaduerti solet». Digestae, 47, 11, 1, 1. La Cava 1946. Р. 48–68.
855
Krautheimer 2000. Р. 109ss.
856
Sambin 1955. P. 21–30. Hampe 1905. S. 528–535. Паравичини Бальяни 2021. С. 291–297.
857
Michel Scot 2018. P. 216, 260 (Liber particularis. 86, 109.9).
858
«Conceptus est homo de sanguine per ardorem libidinis putrefacto, cuius tandem cadaveri quasi funebres vermes adsistent. Vivus genuit pediculos et lumbricos, mortuus generabit vermes et muscas; vivus produxit stercus et vomitum mortuus producet putredinem et fetorem; vivus hominem unicum impinguavit, mortuus vermes plurimos impinguabit. Quid ergo fetidius humano cadavere? Quid horribilius mortuo homine?» Lotharius cardinalis 1955. P. 80 (III, IV).
859
«Mundo senescente senescunt homines, non propter mundi senectutem, sed propter multiplicationem viventium inficentium ipsum aerem qui nos circumdat, et negligentiam regiminis et ignorantiam illarum rerum proprietatum que regiminis defectum supplent». De retardatione 1928. P. 9.
860
Clark 1983. P. 13–38.
861
Jacquart 2014. P. 143–160. Ackermann 2004. P. 135 ss.
862
Хотя астрологические методы присутствуют далеко не во всех медицинских сочинениях высокого Средневековья, многие тексты свидетельствуют о желании авторов описать необъяснимые изменения живой телесной материи с помощью сравнения их с математически вычисляемыми движениями небесных тел. Jacquart 1999 Р. 164. Weill-Parot 2002. P. 444ss.
863
«Unde dictum est, astronomia non est minor pars medicine». Clm 10268. Fol. 110rB.
864
«Eligitur coytus causa concipiendi masculum filium luna existente in signo igneo et aereo vel regnante subsolano vento vel borea». Clm 10268. Fol. 114vB.
865
The Trotula 2001. P. 94.
866
Querfeld 1919. S. 17–18. Agrimi 2002. P. 51.
867
«Item dicimus quod in latere dextro concipitur masculus et in sinistro femina ut quidam volunt. Nos vero dicimus quod latus non facit ex toto, sed semen testiculi, quia de dextro exit masculum et de sinistro feminam. Verum est quod complexio lateris proficit generationi, et cum semen exit de testiculo dextro, sentitur maior dulcedo quam de sinistro. Et quod predicta (64rA) sint vera iam probatum est milies per illos qui tantum habent unum testiculum, quoniam illi qui habent testiculum dextrum concipiunt marem et habentes sinistrum concipiunt feminam. Sciendo quod in hora effusionis est totum iuditium constellationis concepti, licet sit occultum astrologo». Michel Scot 2018. P. 290–291 (Liber physonomie. 4.2).
868
«A dextris (i.e. testiculis et partibus matricis) oriuntur masculi et a sinistris femine». Constantinus Africanus 1983. P. 106 (De coitu. 7).
869
«Eligitur purgatio et diminutio sanguinis et proprie manus, Luna existente in signo igneo vel aereo, excepto signo Geminorum quod dominatur manibus et brachiis, notando quod tunc geminari solet percussio lanceole. Hoc autem voluit videre Dominus neus Fridericus imperator. Et sic quadam vice, Luna existente in signo Geminorum, vocavit suum barberium, dicens ei: ‘Est modo tollere sanguinem’. Barberius dixit: ‘Sic, Domine, quia tempus pulcrum est et quietuM. vos autem estis bone sanitatis’ etc. Cui dixit imperator: ‘Magister, timeo, ne bis me percutiatis, quod, quando contingit, periculosum est’ etc. Tunc barberius ait: ‘Domine, volo perdere caput, nisi plus quam semel vos percussero’ etc. Tunc dedit sibi verbum et uno ictu exivit rivulus sanguinis, letatus barberius dixit imperatori: ‘Domine, timebatis de bina percussione’, habens vero barberii lanceolam in manu, apposuit eam sibi in ore, que, cum sic teneret, cecidit super pedem imperatoris, et imperator fuit in culpa illa, cum carnem tetigisset, exivit sanguis cum dolore, et inde secutus est tumor, unde locum habuit consilium chyrurgorum 15 diebus. Videns barberius casum et percussuram dixit: ‘Domine, grandis sapientia est in vobis et magna previsio futurorum etc., et est etiam melius in Luna decrescente quam crescente’». Clm 10268. Fol. 114vB. В другом месте автор описывает произошедший с ним случай: один купец, не веривший в астрологию, стал стричь ногти на ноге, не проследив за положением планет. В этот момент находившаяся поблизости свинья, чем-то испуганная, вбежала в дом, сбив лавку, на которой сидел нерадивый торговец, который, также с испугу, выронил нож и перерезал себе нервы на двух пальцах, которые перестали двигаться. После этого он признал божественность науки астрологии в лице Михаила Скота. Ibid. Fol. 136rB.
870
«Quia illi qui infirmantur in inicio mensis lunaris, corpora eorum erunt naturaliter forciora ad remellendas infirmitates et sic cicius sanantur quam reliqui». M. Fol. 115r.
871
M. Fol. 23vA.
872
M. Fol. 115rB.
873
Clm 10268. Fol. 115vA–116rB.
874
Michel Scot 2018. P. 273–274 (Liber physonomie. I, Prohemium).
875
Ibid. P. 276–303 (Liber physonomie. I, 1–8).
876
Jacquart 2014. Р. 10–14.
877
Michel Scot 2018. P. 294–295 (Liber physonomie. I, 5).
878
Blume 2004. P. 549–563.
879
Michel Scot 2018. P. 302 (Liber physonomie. I, 16).
880
«Tamen sciendum est, quod physonomizatio non sic est recta in bestiis, quam in hominibus». Ibid. P. 320 (Liber physonomie. II, Prohemium).
881
Michel Scot 2018. P. 321 (Liber physonomie. II, Prohemium).
882
Ibid. P. 348–349 (Liber physonomie. II, 42).
883
Паравичини Бальяни 2021. С. 23.
884
Канторович 2015. С. 503 и сл.
885
Marburg, Universitärsbibliothek, 9, fol.107v — 131r Incipit: Hec sunt capitula gloriosissimi et invictissimi triumphatoris Friderici Rogeri Romanorum imperatoris et semper Augusti de regimine et via itineris et fine peregrinantium». Ärztliche Verhaltungsmaßregeln 1913. S. 1. Я пользовался этим изданием, сверяясь с рукописью. Сомнения в датировке и локализации высказывались Марилин Нику в ее диссертации: Nicoud 2007. P. 35–59.
886
Ärztliche Verhaltungsmaßregeln 1913. S. 39–44. Имеется в виду «Канон», кн. I фен I, 4, 1.
887
Ibid. S. 45–46.
888
Ärztliche Verhaltungsmaßregeln 1913. S. 54.
889
Ärztliche Verhaltungsmaßregeln 1913. S. 15–16.
890
Ibid. S. 22–23.
891
Ibid. S. 43.
892
«Verumtamen, qui consuevit dormire in die, consuetudinem mutare non debet absque ordine». Ärztliche Verhaltungsmaßregeln 1913. S. 46–47.
893
«In febre vero sanguinea minutio modica in principio est facienda, sed facta digestione morbi, fiat quasi superflua amplius, quia, teste Hippocrate, est quoddam celeste, in quo oportet medicum precavere generaliter in omni minutione sanguinis et purgatione seu etiam cirogia facienda oportet attendere, ne luna sit in signo membro deputato. Nam, ut Ptolomeus ait atque Aly, in astrorum scientia periti, vitandum est mederi membro signo deputato, dum Luna fuerit in eo, videlicet si Luna fuerit in Ariete, quia Aries habet caput, cavendum est mederi capiti; et si fuerit in Cancro, non est medendum gutturi vel collo; et si fuerit in Leone, laxativa medicina si datur stomacho, verendum est, ne sanguis vomatur aut aliter egeatur aut inutiliter penitus sumatur. Si fuerit in Geminis, neque minutio neque aliud medicamentum fiat brachiis, nam vel difficultate sanguis adducitur vel debilitatem nimiam vel alia egritudo subsequitur. Et si timendum est mederi membris aliis, donec Luna fuerit in signis deputatis ipsis, in quo signo Luna fuerit, satis de facili ex tabula ad hoc instituta et que membra, cui signo sint deputata, scire poterit». Ärztliche Verhaltungsmaßregeln 1913. S. 74. Ср. схожий пассаж об использовании банок. Ibid. S. 84.
894
Ibid. S. 95–96.
895
Epistola Theodori philosophi ad imperatorem Fridericum // Burnett 1995. Р. 267–270.
896
В сборнике медицинских текстов, связанном со штауфеновским двором и Римской курией, кроме письма Феодора Фридриху II, содержится текст «Физиогномики», приписываемой Локсу, врачу Аристотеля. Marburg. Universitätsbibliothek. Lat. 9. Fol. 99v–107r.
897
Луций Анней Сенека 2000. С. 145–148.
898
Там же. С. 147.
899
Эйнхард 2023. С. 28 (Жизнь Карла Великого. 22). Bredekamp 2014. S. 49.
900
Gervasius Tilburiensis 2002. P. 586 (Otia imperialia. III, XV). Skinner 1997. P. 33–39.
901
Arnold von Lübeck 1869. SS. 194–195 (Chronica Slavorum. V, 19).
902
Конрад передает еще один весьма показательный пример такого «патриотического» южноитальянского фольклора: стены Неаполя были выстроены самим Вергилием, который, как известно, был не только поэтом, но и магом. Он снабдил их своего рода «палладиумом», собственным изображением, магическим образом замурованным им в стеклянную ампулу, которая гарантировала неприступность стен. Канцлер, впрочем, хвастается, что Генрих VI взял город (1194), разрушил стены (1195), сохранив в целости и сохранности пресловутую ампулу. Ibid. S. 194.
903
Morpurgo 1993. P. 75 ss.
904
Sivo 2012. P. 179. D’Angelo 2010. P. 240.
905
De Angelis T. Introduzione // Pietro da Eboli 2018. Р. 24–25.
906
Pietro da Eboli 2018. P. 176 (XXXI Conclusio).
907
Pietro da Eboli 2018. P. 114. D’Amato 1975. P. 86. Oribasio 2014.
908
Ausécache 1998. P. 187–215.
909
Kauffmann 1959. P. 14–19. García Ballestér 1998. P. 26–34.
910
Roma, Biblioteca Angelica, ms.1474. Факсимиле: Petrus de Ebulo 1962. Писец родом из апулийской Джойи дель Колле, подписавшийся Johensis, создал также Библию, на титульном листе которой изображен Манфред: BAV. Ms. lat. 36. Стиль миниатюр очень близок ватиканской рукописи «Книги об искусстве соколиной охоты» (BAV. Pal. lat. 1071). Мастерская работала, скорее всего, в Неаполе как для короля Манфреда, так и, возможно, для Неаполитанского университета, для нужд которого создавались изящные карманные библии.
911
Исходя из этих несоответствий, можно сделать вывод, что 24 источника, несомненно, присутствовали в манфредовском кодексе. Maddalo 2003. P. 54–57.
912
Наиболее раннее изображение можно видеть в рукописи BAV. Ms. Ross. 379. Fol. 35r (48r), измененные после 1240 года, — Paris, BnF. Ms. fr. 1313. Fol. 32r и Sankt Gallen. Ms. A. Mettler-Bener. Fol. 32r.
913
Pietro da Eboli 2018. P. 130 (IX) «De balneo quod Calatura dicitur». Pulmoni prebet solitum Calatura quietem, / Inde fugat tussim quam grave reuma parit. / Haec stomachi vires reparat; uis crescit edendi; / Sepius assumptas decoquit ille dapes. / Declarat faciem; mentem corroborat; et cor / Letificat, turpes radit ab ore notas. / Formidat quicumque tisim cum tusse paratam, / Vt timor abscedat, sepius intret aquam. / Inueterata suis sicut radicibus arbor / Nequaquam poterit absque labore rapi, / Non aliter ueteris serpentia semina morbi / Possunt euelli qualibet arte semel».
914
Kauffmann C. M. Op. cit. P. 40–41.
915
Daneu Lattanzi 1965. P. 49–51. См. также: Pace 1982. P. 434; Pace 2002. P. 237–250.
916
Страбон 1994. С. 226–227 (География. V, IV, 5). Вергилий пишет о «смрадных устьях Аверна» (fauces grave olentis Averni), через которые Эней спустился в преисподнюю. Энеида, VI, 200–243 / пер. С. Ошерова // Публий Вергилий Марон 1994. С. 224–225. Сопоставление Averno/Infernus встречается в средневековой духовной поэзии: у Евгения Толедского (VII в.), De brevitate huius vitae, IX; Рабан Мавр писал о серном дыхании ада», Сатана назван «Князем Аверна», Princeps Averni, в «Ритме о последних временах» Петра Диакона (XI в.). Poésie chrétienne 1971. Р. 232, 270, 446. Термы, как и древнее местечко Триперголе, были полностью разрушены извержением 1538 года, в результате которого возник Монте Нуово. Жертвами катастрофы стали также Скрофа, Санта-Лучия, Арко, Áрколо, Райнери, Сан-Никола и Кроче.
917
«Est lacus Ostrara, quo portas Christus Auerni / Fregit et eduxit mortuos inde suos. / Haec domus est duplex de iure Tripergula dicta: / Vna capit uestes, altera seruat aquam. / Vtilis unda satis multum sudantibus aufert / Defectum mentis, cum grauitate pedum; / Haec stomachi uarias facit absentare querelas; / Flebile de toto corpore tollit honus. / Debilis atque piger, quibus est non multa facultas, / Consulimus, tali sepe fruatur aqua. / Huius amator aquae sinthomata nulla timebit, / Incolumi semper corpore letus erit». Pietro da Eboli 2018. P. 140 (XIV).
918
Это название, «три комнаты», видимо, восходит к разделению на три термальных помещения с разной температурой, от горячей до холодной.
919
Herklotz 2000. P. 114–116.
920
Maddalo 2003. P. 155.
921
Roma. Biblioteca Angelica. Ms. 1474. Fol. 3r., 12r.
922
Ibid. Fol. 4r.
923
Gregorius Magnus. Dialogi. IV, 40. PL. Vol. 77. Col. 396D–397C.
924
Pietro da Eboli 2018. P. 116 (II).
925
Pietro da Eboli 2018. P. 142, 144, 160 (XV, XVI, XXIII).
926
Roma. Biblioteca Angelica. Ms. 1401. Fol. 3r, 11r, 15r.
927
«Ante domum vatis lacus est ubi dictus Averni, / Grande ruinose preminet artis opus. Pietro da Eboli 2018. P. 146. Roma. Biblioteca Angelica. Ms. 1401. Fol. 12v.
928
Pietro da Eboli 2018. P. 166 (XXVI).
929
Ladner 1983. Vol. II. P. 533–593.
930
Poeti italo-bizantini 1979. P. 175–179. Versus XIII.
931
Petrarca 1974. P. 511 (Familiares V, 4).
932
Gianni, Orioli 1978. P. 115.
933
Pietro da Eboli 2018. P. 114.
934
Пьеро Джакоза издал небольшое прозаическое сочинение «Источники Поццуоли» из рукописи библиотеки Анджелика 1502 года наряду с другими салернскими текстами, хотя он сам выражал сомнение в том, что оно могло иметь какое-либо отношение к Салернской школе в узком смысле. Действительно, текст начинается с рассказа о разрушении терм завистливыми врачами. Большинство из описанных источников совпадает с поэмой Петра, за исключением нескольких, находившихся на Искье и у подножия Везувия. «Источники Поццуоли» подписаны неким медиком Иоанном, сыном Григория, он писал то ли незадолго до, то ли после Петра Эболийского. Balnea Puteolana // Giacosa 1901. P. 333–343.
935
Morpurgo 1993. P. 61–68.
936
Bresc 1989. P. 97–113.
937
Petrus de Ebulo 1994. Fol. 140v–143r. «Тайная тайных» также сравнивает королевство с садом, а короля с садовником. Secretum secretorum 1920. P. 148–149 (III, 17).
938
Die Chronik Johannis von Winterthur 1924. S. 9–10 (ad annum 1229).
939
Secretum secretorum 1920. P. 75 (II, 8). Mattheus Parisiensis. Op. cit. S. 219–210.
940
Ribémont 1991, P. 283–300. Meier 1988. S. 315–356.
941
Баше 2005. С. 166–180.