Константинополь: история и археология древнего города — страница notes из 25

Сноски

1

Matschke, Selbstverständnis.

2

Ronchey, Lo stato bizantino; M. Gallina, Potere e societa.

3

Müller-Wiener, Bildlexikon.

4

Ibid., 169–171.

5

Harrison, A Temple for Byzantium.

6

В Венеции на пьяцетте Сан-Марко, перед восточным фасадом баптистерия; одна капитель находится в Археологическом музее Барселоны (Harrison, A Temple, 96).

7

Asutay, Die Entdeckung.

8

Документацию по Константинополю, преимущественно на основе письменных источников, см. в Janin, Costantinople byzantine (до 1964 года).

9

Тексты см. в Preger, Scriptores; Cameron, Constantinople; Легенды Царьграда.

10

Hauri, Procopios, vol. iii.

11

Reiske, De ceremoniis (полный греч. текст с лат. пер.); A. Vogt, Constantin Porphyrogénète (только I, 1–92, греч. – франц.).

12

Van der Vin, Travellers; Yerasimos, Les voyageurs; об императорских дворцах см.: Schreiner, Kaiserpaläste.

13

Cf. A. Effenberger, Die Klöster der beiden Kyrai Martha und die Kirche des Bebaia Elpis-Klosters in Konstantinopel, в: Millennium 3 (2006), 255–293 (262–275).

14

Barsanti, Buondelmonti.

15

Müller-Wiener, Bildlexikon, 33.

16

Oberhummer, Konstantinopel.

17

J.-P. Grélois, Pierres Gilles. Itinéraires byzantins. Paris 2007.

18

Schneider, Byzanz.

19

Schneider, Byzanz.

20

Hoffmann, Hagia Sophia.

21

Klein, Kariye; Underwood, The Kariye Djami.

22

Külzer, Ostthrakien.

23

Прокопий Кесарийский. О постройках. I, 5, 10 (Прокопий Кесарийский. О постройках / пер. С. П. Кондратьева. Вестник древней истории. 1939. № 4. С. 202–283).

24

W. Brandes, Sieben Hügel: Die imaginäre Topographie Konstantinopels zwischen apokalyptischem Denken und moderner Wissenschaft, в: Rechtsgeschichte 2 (2003), 58–71.

25

Külzer, Osttrakien, 66–67.

26

См. ниже.

27

Cf. A. Berger, Regionen und Straßen im frühen Konstantinopel, в: Istanbuler Mitteilungen, 47 (1997), 349–414.

28

C. Mango, Septime Sévère et Byzance, в: Académie des Inscriptions et Belles Lettres. Comptes rendus de l’année 2003. Paris 2003, 593–608.

29

H. Chantraine, Konstantinopel – Vom zweiten Rom zum Neuen Rom, в: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, 43 (1992), 3–15; S. Calderone, Costantinopoli: la «seconda Roma» в: Storia di Roma, Vol. III, 1, Torino, 1993, 723–749. Dagron, Naissance.

30

Ср. M.-R. Alföldi, Phoenix aus der Asche: Die Liburna, ein Gründungsmonument von Constantinopolis, Stuttgart, 2004.

31

Fenster, Laudes.

32

Speck, Urbs, 168–173.

33

Schreiner, Byzanz 565–1453. 4th ed. München 2011, 148–149.

34

Berger, Konstantinopel, 445–450.

35

Bauer, Stadt, 167–189.

36

Speck, Urbs, 151–152, 186 (Сенат); Berger, Konzept, 161–162.

37

Vespignani, Il circo.

38

Berger, Konzept, 159–160.

39

Effenberger, Porphyrsarkophage.

40

Asutay-Effenberger, Landmauer.

41

Ibid., 54, 59–60.

42

Notitia.

43

Chr. Strube, Der Begriff domus in der Notitia urbis Constanitopolitanae, в: Studien zur Frühgeschichte Konstantinopels, hrsg. H.-G. Beck, München 1973, 121–134.

44

A. Effenberger, Zu den beiden Reiterstandbildern auf dem Tauros von Konstantinopel, в: Millennium 5, 2008, 261–297.

45

C. Mango, The shoreline of Constantinople in the fourth century, в: Neçipoğlu, Byzantine Constantinople, 17–28.

46

Asutay-Effenberger, Landmauer, 13–27.

47

A.-M. Schneider, Mauern und Tore am Goldenen Horn zu Konstantinopel, в: Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Phil.-Hist. Kl. 1950, 65–107.

48

Asutay-Effenberger, Landmauer, 13–27.

49

A. Berger, Das Bad in der byzantinischen Zeit. München 1982.

50

Forchheimer – Strzygowski, Wasserbehälter.

51

Cf. Michel Psellos, Chronographie, ed. F. Renauld. Vol. I. Paris 1926, 143, n. 3.

52

Asutay-Effenberger, Landmauer, 122.

53

F. Tinnefeld, Der Blachernenpalast in den Schriftquellen der Paläologenzeit, в: Lithostroton. Studien zur byzantinischen Kunst und Kunstgeschichte. Stuttgart 2000, 272–285.

54

Theophylacti Simocattae Historiae, a cura di C. de Boor. Lipsia 1887, 299–301 (VIII, 9–10) (рус. пер. см: Феофилакт Симокатта. История. М., 1996).

55

Nikephoros, Patriarch of Constantinople, Short History, ed. C. Mango. Washington 1990, 102 (cap. 42), 103 (англ. пер.).

56

Külzer, Ostthrakien, 109–110.

57

Ibid., 128–129.

58

Schreiner, Die Rolle der Turkvölker in der byzantinischen Reichspolitik (переизд. в: Schreiner, Byzantinische Kultur, Bd. I. Rom 2006, no VI).

59

Külzer, Ostthrakien, 97.

60

E. McGeer, Greek Fire, в: Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. II, Oxford 1991, 873.

61

R. Guilland, La chaîne de la Corne d’ d’or, в: R. Guilland, Études de topographie de Constantinople Byzantine, vol. II. Berlin 1969, 121–146.

62

F. Tinnefeld, Der furchtbare Blitzschlag aus dem fernsten Norden, в: Les pays du Nord et Byzance, a cura di R. Zeitler. Uppsala 1981, 243–250.

63

Theophanis chronographia, ed. C. de Boor. Vol. I. Leipzig 1883, 503, стк. 13.

64

Janin, Églises, 568.

65

M. Angold, The Fourth Crusade. Harlow 2003.

66

Ср. также: M. Angold, The road to 1204: the Byzantine background to the Fourth Crusade, в: Journal of Medieval History 25 (1999), 257–278.

67

Madden, Fires.

68

D. Jacoby, The Urban Evaluation of Latin Constantinople (1204–1261), в: Neçipoğlu, Byzantine Constantinople, 277–297.

69

D. Jacoby, The Economy of Latin Constantinople, 1204–1261, в: Urbs Capta. The Fourth Crurade and its Consequences, hrsg. von A. Laiou. Paris 2005, 195–214.

70

F. dell’Acqua, The Stained Glass Windows in the Chora and the Pantocrator Monasteries, A Byzantine Mistery? в: H. Klein – R. Ousterhout, Restoring Byzantium. The Cariye Camii and the Byzantine Institute Restauration, New York 2004, 68–77.

71

Kalenderhane in Istanbul. Their Buildings, their History, Architecture, and Decoration, ed. by C. L. Striker and Y. D. Kuban. Magonza 1997, 128–137. Греческому художнику приписывает их S. Westphalen, Pittori Greci nella chiesa domenicana dei Genovesi a Pera (Arap Cami), в: Intorno al Sacro Volto. Genova, Bisanzio e il Mediterraneo (secoli XI–XIV), ed. A. R. Calderoni Metti. Venezia 2007, 51–62 (особ. 59–60); см. также: Е. А. Виноградова. О самых ранних палеологовских росписях Константинополя, в: Искусство византийского мира. М., 2021. С. 51–71.

72

Ibid., 73. Ср. также: Schreiner, Die topographische Notiz über Konstantinopel in der Pariser Suda-Handschrift. Eine Neuinterpretation, в: Byzantinische Kultur, Beitrag XVII, 280–281.

73

K.-P. Matschke, Die Stadt Konstantinopel und die Dynastie der Palaiologen, в: Matschke, Das spätbyzantinische Konstantinopel, 7–87.

74

V. Kidonopoulos, Bauten in Konstantinopel 1204–1328. Verfall und Zerstörung, Restaurierung, Umbau und Neubau von Profanund Sakralbauten, Wiesbaden 1994.

75

Underwood, The Kariye Djamii.

76

H. Belting, C. Mango, D. Mouriki, The Mosaics and Frescoes of St. Mary Pammakaristos (Fetiye Camii). Washington 1978.

77

L. Kehren, La route de Samarkand and temps de Tamerlan. Relation du voyage de l’ambassade de Castille à la cour de Timour Bey par Ruy González de Clavijo 1403–1406. Paris 1990, 110–112 (рус. пер.: Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403–1406). М.: Наука, 1990).

78

Schreiner, Kaiserpaläste, 129 (no. 16).

79

Barsanti, Buondelmonti.

80

S. Origone, Bisanzio e Genova. Seconda editione. Genova 1997, 113–124.

81

Pseudo-Kodinos, Traité des offices, ed. J. Verpeaux. Paris 1976, 235–236.

82

Origone, Bisanzio (см. прим. 80), 145–155.

83

K.-P. Matschke, Die Schlacht bei Ankara und das Schicksal von Byzanz. Studien zur spätbyzantinischen Geschichte zwischen 1402 und 1422. Weimar 1981.

84

Об имени Константинополь см.: D. Hesseling, Istanbul, в: Revue des Études grecques, 3 (1890), 189–196.

85

A.-M. Schneider, Brände in Konstantinopel, в: Byzantinische Zeitschrift, 41 (1941), 382–403.

86

Theophanis Chronographia, ed. C. de Boor. Leipzig 1883, 181, стк. 24–30: Proсopius, De aedificiis I, 1–11, ed. Haury. Leipzig 1913.

87

Madden, Fires.

88

G. Mercati, Due nuove memorie della basilica d. S. Maria delle Blacherne, в: Id., Opere Minori, vol. IV, Vatikan 1937, 181–192.

89

Armenopoulos, Hexabiblos, ed. K. G. Pitsakis. Athen 1971, кн. II, гл. 23.

90

V. Grumel, La chronologie. Paris 1958, 476–481; Wirth, Zur «byzantinischen» Erdbebenliste, в: Byzantinische Forschungen, 1 (1966), 393–399; Teleles, Phainomena, Index s. v. «seismos»; G. Dagron, Quand la terre tremble, в: Travaux et Mémoires, 8 (1981), 87–103.

91

H. Hallensleben, Untersuchungen zur Baugeschichte der ehemaligen Pammakaristoskirche, der heutigen Fethiye Camii, в: Istanbuler Mitteilungen, 13/14 (1963/1964), 128–193: 146–156 (цистерна).

92

Симеон Магистр в: Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker. Bonn 1838, 688, стк. 14–2.

93

Theophanes Continuatus (см. Прим. 92), 323, стк. 10.

94

Teleles, Phainomena.

95

Ibid., 342–352 (a. 764), 443–448 (a. 928).

96

Ibid., 569.

97

Dagron, Naissance; R. Guilland, Études sur l’histoire administrative de l’Empire byzantin: L’éparque, в: Byzantinoslavica 41, 1980, 17–32, 145–80; 45, 1984, 50–54; N. Oikonomides, Les listes de prèséance byzantines des IXe et Xe siècle. Paris 1972, 319–322.

98

Koder, Eparchenbuch (рус. пер. в Сюзюмов М. Я. Византийская книга эпарха. М., 1962).

99

K.-P. Matschke, Rolle und Aufgaben des Gouverneurs von Konstantinopel in der Palaiologenzeit, в: Matschke, Das spätbyzantinische Konstantinopel, 115–151.

100

Ibn Baṭṭūṭa, I viaggi, a cura di C. M. Tresso. Turin 2006, 389.

101

Mango, Hinterland.

102

J. G. Crow, The long Walls of Trace, в: Mango, Hinterland, 109–129.

103

L. Burgmann, Peira 51. Пер. и комм. см. в: Kateuodion. In memoriam Nikos Oikonomides. Atene 2007, 11 (упоминается радиус в 100 миль = ок. 140–150 км).

104

Külzer, Ostthrakien, 183–191; M. Kaplan, L’hinterland religieux de Constantinople: moines et saints de banlieue d’aprés l’hagiographie, в: Mango, Hinterland, 191–205; K. Belke, Heilige Berge Bityniens, в: Heilige Berge und Wüsten. Byzanz und sein Umfeld. Wien 2008, 15–24.

105

E. Bolognese, Il Gran Palazzo, в: Bizantinistica. Rivista di Studi Bizantini, sec. II, 2 (2000), 197–242; Ead., The boundaries of the Palace: de Ceremoniis II, 13, в: Travaux et Mémoires (= Mélanges Gilbert Dagron), 14 (2002), 37–46.

106

Ead., Das Palastareal in byzantinischer und osmanischer Zeit, в: Palatia. Kaiserpaläste in Konstantinopel, Ravenna und Trier, a cura di M. König. Treviri 2003, 60–69; J. Bardill, Visualizing the Great Palace of the Byzantine Emperors at Constantinople. Archeology, Text and Topography, в: Bauer, Visualisierungen, 5–45.

107

Reiske, de Ceremoniis; Vogt, Constantin Porphyrogénète; J. Ebersolt, Le Grand Palais de Constantinople et le Livre de Cérémonies. Paris 1910.

108

Настоящее исследование также воздерживается от любой реконструкции Дворца и ограничивается схемой Бардилла (см. прим. 2).

109

C. Mango, The Brazen House. A Study of the Vestibule of the Imperial Palace of Constantinople. Copenhagen 1959; I. Zervoù-Tognazzi, Propilei e Chalké, ingresso principale del Palazzo di Constantinopoli, в: Bisanzio e l’ Occidente: arte, archeologia, storia. Studi in onore di Fernanda de’ Maffei. Rom 1996, 35–56. Новейшие раскопки открыли фрагменты этого здания (ср.: Каталог выставки Gün Ișığinda Istanbul’ un 8000 yılı, Istanbul 2007, 135).

110

Antapodosis VI, 5. Ср.: J. Trilling, Daedalus and the Nightingale: Art and Technology in the Myth of the Byzantine Court, в: Maguire, Court Culture, 217–230.

111

A. Effenberger, Überlegungen zur Aufstellung der Theodorios-Obelisken im Hippodrom von Konstantinopel, в: Spätantike – frühes Christentum – Byzanz. Kunst im ersten Jahrtausend, hrsg. von R. Brenk. Wiesbaden 1996, 207–271.

112

Mango, Bukoleon, 46–47.

113

Schreiner, Kaiserpaläste, 107.

114

Cf. Barsanti, Le chiese del Grande Palazzo di Costantinopoli, в: Medioevo: La chiesa e il Palazzo, hrsg. von A. C. Quintavalle. Parma 2007, 87–100.

115

Mango, Bukoleon.

116

Leonis Diaconi Historiae, ed. C. B. Hase. Bonn 1828, 64, стк. 16–21. R. Guilland, Les portes de l’hippodrome, в: Jahrbuch der österr. byz. Gesellschaft, 4 (1955), 51–85: 66–88.

117

Mango, Bukoleon, 47–48.

118

N. Asutay-Effenberger, «Muchrutas». Der seldschukische Schaupavillon im Großen Palast von Konstantinopel, в: Byzantion, 74 (2004), 313–329; Ead., Spuren seldschukischen Lebensstiles in der imperialen Architektur Konstantinopels im 12. Jahrhundert, в: Grenzgänge im östlichen Mittelmeerraum. Byzanz und die islamische Welt vom 9. bis 13. Jahrhundert, hrsg. von U. Koenen und M. Müller-Wiener. Wiesbaden 2008, 169–184.

119

Pseudo-Kodinos, Traité des offices, ed. J. Verpeaux. Paris 1976.

120

Schreiner, Kaiserpaläste, 123 (цит. по: Памятники средневековой латинской литературы X–XII веков. М., 1972. С. 372).

121

Ibid., 124.

122

Ibid., 129 (цит. по: Перо Тафур. Странствия и путешествия. М., 2006. С. 180).

123

Magdalino, Aristocratic oikoi in the tenth and eleventh regions of Constantinople Constantinople, в: Neçipoğlu, Byzantine Constantinople, 55–69.

124

Anne Comnène, Alexiade, a cura di B. Leib, vol. III. Paris 1946, 238, 21 (XV, 16). Ср.: Janin, Constantinople byzantin (здесь цитируется текст, чуть отличный от этого издания).

125

R. Demangel – E. Mamboury, Le quartier des Manganes et la première region de Constantinople. Paris 1933.

126

C. L. Striker, The Myrelaion in Istanbul. Princeton 1981.

127

Notitia.

128

R. Naumann – H. Belting, Die Euphemia-Kirche am Hippodrom zu Istanbul und ihre Fresken. Berlin 1966. J. Bardill, The Palace of Lausos and Nearby Monuments in Costantinople: A Topographical Study, в: American Journal of Archeology 101, 1997, 67–95.

129

M. Angold, Inventory of the So-called Palace of Botaneiates, в: The Byzantine Aristocracy, IX to XIII Centuries, ed. M. Angold, в: Britisch Archeological Reports (Oxford), 1984, 254–263.

130

H. Maguire, Gardens and Parks in Constantinople, в: Dumbarton Oaks Papers 54, 2000, 254–263.

131

Anthologia Graeca IX, 808, ed. H. Beckby, München 1958, T. III, 460.

132

M.-Fr. Auzépy, Les déplacements de l’empereur dans la ville et ses environs (VIIIe-Xe s.), в: Mango, Hinterland, 359–377.

133

A. Berger, Imperial and Ecclesiastical Processions in Constantinople, в: Neçipoǧlu, Byzantine Constantinople, 73–87.

134

Schreiner, Historisches und Liturgisches zum byzantinischen Neujahr, в: Rivista di Studi bizantini e slavi, 2, 1982, 12–23.

135

Speck, Urbs, 168–173.

136

Bauer, Stadt, 167–187.

137

J. Marquart, Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Leipzig 1903, 206–270 (особ. 219).

138

Bertrandon de la Broquière, Le voyage d’Outremer, ed. Ch. Schefer. Paris 1892, 156.

139

G. Majeska, The Emperor in His Church. Imperial Ritual in the Church of St Sophia, в: Maguire, Court Culture, 1–11.

140

Majeska, Russian Travelers, 416–436.

141

Theophylacti Simocattae Historiae, ed. C. de Boor, Leipzig 1887, 291.

142

Otto Treitinger, Die oströmische Kaiser-und Reichsidee nach ihrer Gestaltung im höfischen Zeremoniell. 2. Aufl. Darmstadt 1956, 158–213.

143

Auzépy, Les déplacements.

144

Berger, Imperial and ecclesiastical processions.

145

Schreiner, Eine chinesische Beschreibung Konstantinopels aus dem 7. Jahrhundert, в: Istanbuler Mitteilungen 39, 1989, 493–505 (особ. 494); ли равняется примерно 500 м.

146

M. Restle, Das Gunthertuch im Domschatz von Bamberg, в: Byzantina Mediterranea. Festschrift für Johannes Koder, hrsg. K. Belke et al. Wien 2007, 547–568; ср. также: H. Hunger, Reditus imperatoris, в: Fest und Alltag in Byzanz, hrsg. G. Prinzing und D. Simon, München 1990, 17–35.

147

Theodoros Prodromos, Historische Gedichte, hrsg. W. Hörandner, Wien 1974, VI, 41–42 (после 1132 года).

148

Schreiner, Robert de Clari und Konstantinopel, в: Novum Millennium. Studies on Byzantine History and Culture, dedicated to Paul Speck, ed. by C. Sode & S. Takács, Aldershot 2001, 337–356 (особ. 344).

149

Eudes de Deuil, La croisade de Louis VII, roi de France, ed. H. Waquet. Paris 1949, 45 (цит. по: Памятники средневековой латинской литературы. С. 372).

150

Schreiner, Robert de Clari, 349.

151

Bauer, Stadt, 178–179.

152

C. Barsanti, Costantinopoli: testemonianze archeologiche di età Costantiniana, в: Costantino il Grande dall’antichità all’umanesimo, Pubblicazioni della Facoltà di Lettere e Filosofia, Macerta 1992, 115–150 (особ. 139).

153

E. Mathiopulu-Tornaritu, klassisches und klassizistisches im Statuenfragment von Niketas Choniates, в: Byzantinische Zeitschrift, 73 (1980), 25–40; см. также комментарий Анны Понтани в: Niceta Coniata, Grandezza e catastrofe di Bisanzio, Vol. 3, ed. Anna Pontani, Mailand 2014, 637–652.

154

Предположено в A. Effenberger, Kugelspiel, 54.

155

Berger, Untersuchungen, 301.

156

См. ниже цитату из письма Михаила Хониата.

157

Koder, Eparchenbuch, 84–85 (торговцы золотом), 96–107 (продавцы продукции из шелка).

158

I. Ševčenko, The Illuminations of the Menologium of Basil II, в: Dumbarton Oaks Papers 16, 1962, 245–276.

159

Michel Psellos, Chronographie, ed. E. Renaud, T. 1, 101 (XXV, 3–4) (цит. по: Михаил Пселл. Хронография. М., 1978. С. 60).

160

Парафраза одного места у Стефана Скилицы (XII век), в: Commentaria in Aristotelem graeca, Bd. XX, S. 270, 2. На это место обратил внимание Magdalino, Constantinople and the Outside Word, в: Strangers to Themselves. The Byzantine Outsider, hrsg. D. C. Smythe. Aldershot 2000, 156.

161

A. Kazhdan – S. Ronchey, L’aristocrazia bizantina dal principio dell’XI alla fine del XII secolo, Palermo 1997.

162

О партиях цирка см. ниже.

163

A. Cameron, Circus Factions. Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976.

164

Хронография, XXV 9 – XXVI 2 (цит. по: Михаил Пселл. Хронография. М., 1978. С. 61).

165

Nicetae Choniatae Historia, ed. I. L. van Dieten, Berlin 1975, 524, lin. 71–81 (цит. по: Никита Хониат. История, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина. Т. 2 (1186–1206). СПб., 1862. С. 250).

166

R. Guilland, Le Drongaire et le Grand drongaire de la Veille, в: Id., Recherches sur les institutions Byzantines. Berlin 1967, 563–587.

167

Johannes Chrysostomos, Homilia in Acta Apostolotum, XI, 3, в: J. Migne, Patrologia Graeca. Т. 60. Paris 1859, col. 97.

168

Schreiner, Eine chinesische Beschreibung Konstantinopels aus dem 7. Jahrhundert, в: Istanbuler Mitteilungen 39, 1989, 493–505 (особ. 494).

169

Базовыми остаются, несмотря на все поздние исследования, аргументы в D. Jacoby, La population de Constantinople: problème de démographie urbaine, в: Byzantion 31, 1961, 81–109.

170

Vespignani, Il circo; A. Carile, Il circo-ippodromo e la città, Europea. La città gioiosa, hrsg. C. Bertelli. Milano 1996, 109–138; Dagron, Naissance, 320–347.

171

См. выше.

172

Theophylacti Simocattae Historiae, ed. C. de Boor. Leipzig 1887, 297.

173

Dagron, L’organisation.

174

N. Maliaras, Die Orgel im byzantinischen Hofzeremoniell. München 1991; Kunst und Kultur der Karolingerzeit, hrsg. Ch. Stiegemann. Bd. 2. Mainz 1999, 862–865.

175

Nicetae Choniatae Historia, ed. I. A. van Dieten. Berlin 1975, 158, 81 (после победы над венграми).

176

Effenberger, Kugelspiel.

177

D. R. Reinsch, das Berliner «Kugelspiel». Eine Luxusversion des spatter verbotenen Glücksspiels equi lignei/xylinon hippikon, в: Byzantium. State and society, ed. E. Chrysos. Athen 2003, 443–449.

178

Th. Wright, Early Travels in Palestine. London 1848 (переизд. 1968), 60.

179

M. N. Adler, The Itinerary of Benjamin of Tudela. London 1907, 12–13.

180

Bertrandon de la Broquière, le voyage d’Outremer, ed. Ch. Schefer. Paris 1882, 158.

181

Theophylacti Simocattae Historiae, 58, стк. 20–59 (цит. по: Феофилакт Симокатта. История. М., 1996. С. 44).

182

F. Tinnefeld, Zum profanen Mimos in Byzanz, в: Byzantina 6, 1974, 323–343; Schreiner, Der verlust der Maske? в: Die Lust an der Maske. Festschrift für Bodo Zelinsky, hrsg. B. Harress. Frankfurt 2007, 11–20.

183

E. Kurtz, Die Gedichte des Christophoros Mytilenaios. Leipzig 1903, 91–98, поэма 136.

184

Tinnefeld, Zum profanen Mimos, 139.

185

J. L. Teall, The Grain Suppley of the Byzantine Empire 330–1025, в: Dumbarton Oaks Papers 13, 1959, 87–139; J. Koder, Maritime trade and the food supply for Constantinople in the middle ages, в: Travel in the Byzantine World, hrsg. R. Macridis. Aldershot 2002, 109–124.

186

Ptochoprodromos, Einf., Übers., kritische Edition, hrsg. von H. Eideneier. Köln 1991, II. 40–42.

187

Koder, Gemüse, 67–73.

188

Dagron, L’organisation, 132–133.

189

Michaelis Choniatae epistulae, ed. F. Кolovou. Berlin 2001, 69–70, письмо 50.60–65.

190

Mango, Water Suppley; J. Crow, with J. Bardill and R. Bayliss, The Water Suppley of Byzantine Constantinople. London 1908.

191

La route de Samarkand au temps de Tamerlan. Relation du voyage de l’ambassade de Castille à la cour de Timour Bey par Ruy González de Clavijo 1403–1406, ed. L. Кehren. Paris 1990, 127.

192

Forchheimer-Strzygowski, Wasserbehälter.

193

Müller-Wiener, Bildlexikon, 271.

194

Berger, Bad.

195

В этой связи можно вспомнить поэму о бане императора Льва VI (Maguire, Сourt Culture, 147–148).

196

R. Guilland, Les Palais de Théodore Métochte, в: Revue des Études grecques 35, 1922, 82–95 (особ. 90–91).

197

H. Hunger, Zum Badewesen in byzantinischen Klöstern, в: Klösterliche Sachkultur des Spätmittelalters. Wien 1980, 353–364.

198

Schreiner, Stadt und Gesetz. Dorf und Brauch. Göttingen 2001, 46 Anm. 164.

199

Ibid.

200

Schreiner, Zwei Urkunden aus der Feder des Theodoros Metochites (1377–88), в: Collectanea Byzantina. Rom 1977 (особ. 194–198); N. Oikonomidis, The Contents of the Byzantine House from the Eleventh to the Fifteenth Century, в: Dumbarton Oaks Papers 44, 1900, 205–214.

201

F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches, Bd. I, 2, bearbeitet von A. E. Müller. München 2003, reg. 616.

202

Koder, Eparchenbuch, 133, § 19,3; E. Kislinger, Retsina e balnea: consumo e commercio del vino a Bisanzio, в: Storie del vino, hrsg. A. Pennacini. Mailand 1991, 77–84 (особ. 79) (цит. по: Сюзюмов М. Я. Византийская книга эпарха. М., 1962. С. 68).

203

Eudes de Deuil, La croisade de Louis VII, roi de France, ed. H. Waquet. Paris 1949, 45 (цит. по: Памятники средневековой латинской литературы. С. 372–373).

204

Preger, Scriptores. Leipzig 1907, Fasz. II, 185–187 (Nr. 65); Berger, Untersuchungen, 484–485.

205

Ср.: Ionnanis Malalae chronographia, ed. I. Thurn. Berlin 2000, S. 368 (XVII, 4; Proсopius, Anecdota, ed. J. Haury. Leipzig 1906, cap. XVII, 5–6).

206

Procopius, Anecdota IV (ed. Haury, 24.17–26.6); D. Stathakopoulos, The justinianic Plague Revisited, в: Byzantine and Modern Greek Studies 24, 2000, 256–276.

207

Ср.: K.-P. Matschke, Gesellschaft und Krankheit: Bewohner und Besucher Konstantinopels während und nach der Pest von 1346, в: Византийский временник 55 (80), 1998, с. 45–53.

208

R. Brothwell, The Human Bones, в: Excavations at Sarhçane in Istanbul, ed. by R. M. Harrison. Princeton 1986, 374–398.

209

T. S. Miller, The Birth of the Hospital in the Byzantine Empire. Baltimore 1997, 167–189.

210

Gautier, Le typicon du Christ Sauveur Pantocrator, в: Revue des etudes Byzantines 32, 1974, 1–142.

211

Brothwell loc. cit.

212

L. Angel, Human Skeletal Remains, в: Kalenderhane in Istanbul. The Excavations, ed. C. L. Striker & Y. D. Kuban. Mainz 2007, 375–378.

213

A.-M. Talbot, Old Age in Byzantium, в: Byzantinische Zeitschrift 77, 1984, 257–278.

214

G. Dagron, «Ainsi rien n’échappera à la réglementation». État, Église, corporations, conferries: à propos des inhumations à Constantinople (IVe-Xe siècle), в: Hommes et richesses dans l’Empire byzantin, ed. V. Kravari et al. T. 2. Paris 1991, 155–182.

215

Effenberger, Porphysarkophage.

216

Beltimg, The Mosaica, 21.

217

Посл. изд. в H. Hunger, zum Epilog der Theogonie des Johannes Тzetzes, в: Byzantinische Zeitschrift 46, 1953, 302–307.

218

K.-P. Matschke, Tore, Torwächter und Torzöllner von Konstantinopel in spätbyzantinischer Zeit, в: Ders., Das spätbyzantinische Konstantinopel, 189–222 (особ. 214–215).

219

Janin, Églises, 557–563.

220

Книга эпарха 5, 5.

221

Присутствие арабов в столице и строительство мечетей неоднократно обсуждались в литературе: M. M. Tahar, La mosquee de Constantinople, в: Βυζαντινιακά 11, 1991, 117–127; St. W. Reinert, The Muslim Presence in Constantinople, 9th-15th Centuries: Some Preliminery Observations, в: Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire, ed. H. Ahrweiler and A. E. Laiou, Washington 1998, 125–150; R. Khouri Odlellach, The mosque of Constantinople: myth and reality, в: Historiogeographika 8, 2000, 257–264; N. M. El Cheik, Byzantium Viewed by the Arabs, Cambridge 2004, 210–211.

222

V. von Falkenhausen, Il commercio di Amalfi con Costantinopoli e il Levante nel secolo XII, в: Amalfi, Genova, Pisa e Venezia, ed. O. Banti. Pisa 1998, 19–38.

223

G. Ravegnani, Il commercio veneziano nell’impero bizantino, в: Ibid., 55–64.

224

R.-J. Lilie, Handel und Politik zwischen dem byzantinischen Reich und den italienischen Kommunen Venedig, Pisa und Genua in der Epoche der Komnenen und Angeloi. Amsterdam 1984, 69–115.

225

Schreiner, Untersuchungen zu den Niederlassungen westlicher Kaufleute im Byzantinischen Reich des 11. und 12. Jahrhunderts, в: Byzantinische Forschungen 7, 1979, 175–191.

226

D. Jacoby, Les quartiers juifs de Constantinople à l’époque Byzantine, в: Byzantion 37, 1967, 167–227; The Itinerary of Benjamin of Tudela, ed. M. N. Adler. London 1907, 14 (рус. пер.: Три еврейских путешественника. М., 2004. С. 63–135).

227

Симеонова Л. Путешествие Руси в Константинополь и их пребывание там в Х в.: неразрешенные проблемы; в: Bulgaria Mediavalis, 4–5 (2013–2014), 402–415.

228

J. Malingoudi, Die russisch-byzantinischen Verträge des 10. Jahrhunderts aus diplomatischer Sicht. Thessalonike 1994; Сахаров A. Н. Дипломатия Древней Руси. IX – первая половина Х века. М., 1980.

229

J. Paragoire, Saint Mamas, le quarier des Russes à Constantinople, в: Échos d’Orient, 11 (1908), 203–210.

230

A. Külzer, Ostthrakien (TIB 12). Wien 2008, 572–573.

231

A. Jouravel, Die Kniga Palomnik des Antonij von Novgorod. Wiesbaden 2019, 216.

232

R. Scheel, Skandinavien und Byzanz. Bedingungen und Konsequenzen mittelalterlicher Kulturbeziehungen. Göttingen 2015, 96–100.

233

G. Majeska, Russian Travellers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries. Washington 1984. О древнерусских граффити в Св. Софии см.: Артамонов Ю. А., Гиппиус А. А. Древнерусские надписи Софии Константинопольской, в: Славянский альманах 2011, 41–52.

234

Koder, Eparchenbuch, Index s.v. δοῦλος.

235

Несколько примеров в: G. Prinzing, Hausbedienstete oder sklaven in Byzanz zwischen tödlicher Repression und größter Hochschätzung, в: Mediterranean Sklavery Revisited (500–1800), hrsg. St. Hanß und J. Schiel. Zürich 2014, 187–199.

236

K.-P. Matschke, Some merchant Families in Constantinople Before, During and After the Fall of the City 1453, в: Id., Das spätantike Konstantinopel, 465–489; K.-P. Matschke – F. Tinnefeld, Die Gesellschaft im späten Byzanz. Köln 2001, 196–204.

237

Külzer, Ostthrakien, 192–204.

238

Koder, Eparchenbuch; Schreiner, Die Organisation byzantinischer Kaufleute und Handwerker, в: Abhandlungen der Phil.-Hist. Kl. der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Reihe III, Bd. 18. Göttingen 1989, 44–61.

239

F. Micklosich-I. Müller, Acta et diplomata graeca res graecas italasque illustrantia. Bd. 3. Wien 1865, 3–23 (Пиза), 49–58 (Генуя). Эти тексты нуждаются, впрочем, в подробной интерпретации, которая пока совершенно отсутствует.

240

D. Jacoby, Les Latins dans les villes de Romanie jusqu’en 1261: le versant méditerranéen des Balkans, в: Byzance et le monde extérieur. Contacts, relations, échanges, ed. M. Balard. Paris 2005, 13–26.

241

F. Balducci-Pegolotti, La pratica della mercatura, ed. A. Evans. Cambridge 1936, 33–54.

242

W. Müller-Wiener, Die Häfen von Byzantion, Konstantinopolis, Istanbul. Tübingen 1994.

243

C. Mango, The shoreline of Constantinople in the fourth century, в: Neçipoǧlu, Byzantine Constantinople, 17–28.

244

О цепи см. выше.

245

Mikosich-Müller, Acta (см. выше, прим. 240), 21–23 (склады генуэзцев).

246

См. выше.

247

M. Mundell Mango, The Commercial Map of Constantinople, в: Dumbarton Oaks Papers 54, 2000, 189–207.

248

E. Kislinger, Pane e demografia: l’approvvigionamento di Costantinopoli, в: Nel nome del pane. Trento 1995, 279–293.

249

Mango, Triumphal Way, 187–188.

250

G. Dagron, Poissons, pêcheurs et poissonniers de Constantinople, в: Mango, Hinterland, 57–73.

251

Codex Iustiniani, 1, 2, 18; Novellae, 63, 69. Ср.: N. Oikonomides, Quelques boutiques de Constantinople au Xe s., в: Dumbarton Oaks Papers 26, 1972, 345–356 (особ. 353–354).

252

Mundell Mango, Commercial Map, fig. 19; Dark, Houses, 100–107.

253

Книга эпарха 2, 10.

254

Oikonomides, Quelques boutiques.

255

Книга эпарха 10, 1 (цит. по: Византийская книга эпарха, 60).

256

Там же, гл. 11, 1; 12, 3.

257

Armenopoulos, ed. G. K. Pitsakis. Athen 1971, II, 4.

258

The Itinerary of Benjamin of Tudela, ed. M. N. Adler. London 1907, 12.

259

M. Balard, Amalfi et Byzance aux Xe-XIIe siècles, в: Travaux et Mémoires 6, 1976, 85–95.

260

Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches, Bd. I, 2, bearbeitet von A. E. Müller. München 2003, reg. 781, Bd. II, besorgt von Wirth. München 1995, reg. 1081.

261

Ibid., Bd. II, reg. 1255.

262

Ibid., reg. 1488.

263

Documenti sulle relazioni delle città toscane coll’oriente christiano e coi Turchi, ed. G. Müller. Firenze 1879, № XXXIV, рр. 40–58 (особ. 47–49).

264

A. Jouravel, Die Kniga Palomnik des Antonij von Novgorod. Wiesbaden 2019, 216.

265

D. Jacoby, The Economy of Latin Constantinople, 1204–1261, в: Urbs Capta. The Fourth Crusade and its Consequences, ed. A. E. Laiou. Paris 2005, 195–214.

266

Documenti sulle relazioni delle città toscane, № 56 (1213 год).

267

S. Origone, Bisanzio e Genova. Genova. 2 ed. 1997, 203–219; M. Balard, La Romanie génoise. Vol. 1–2. Geneve 1978.

268

F. Balducci Pegolotti, La pratica della mercatura, ed. A. Evans. Cambridge 1936, 34.

269

Ср. цитаты в Balard, La Romanie génoise (см. прим. 269), 501.

270

K.-P. Matschke – F. Tinnefeld, Die Gesellschaft im späten Byzanz. Köln 2001, 196–201.

271

Dagron, Naissance, 367–409.

272

Ibid., 410–419.

273

Ibid., 454–487.

274

Тафт Р. Византийский церковный обряд. СПб., 2022. С. 23–49.

275

M. T. Fögen, Das politische Denken der Byzantiner, в: Pipers Handbuch der politischen Ideen, hrsg. I. Fetscher. München 1993, 41–85 (особ. 61–64).

276

A. Berger, Imperial and ecclesiastical processions in Constantinople, в: Neçipoǧlu, Byzantine Constantinople, 73–87; G. P. Majeska, The Emperor in His Church: Imperial Ritual in the Church of St. Sophia, в: Maguire, Court Culture, 1–11.

277

Janin, Églises.

278

N. Asutay-Effenberger, Zum Datum der Umwandlung der Pammakaristoskirche in die Fethiye Camii, в: Byzantion 77, 2007, 32–41.

279

Ein Beispiel der Problematik: A. Effenberger, Die Klöster der beiden Kyrai Martha und die Kirche des Bebaia-Elpis-Klosters in Konstantinopel, в: Millennium 3, 2006, 255–293.

280

A. Berger, Konstantinopel, die erste christliche Metropole? в: Die spätantike Stadt und ihre Christianisierung. Wiesbaden 2003, 63–72.

281

A. Effenberger, Porphyrsarkophage; Id., Konstantinmausoleum, Apostelkirche – und kein Ende, в: Lithostroton. Studien zur byzantinischen Kunst und geschichte. Festschrift für Marcell Restle. Stuttgart 2000, 67–78.

282

См. выше.

283

Preger, Scriptores, 248.15–20.

284

Ibid., 232.4.

285

Berger, Untersuchungen, 471–472 (Парафраза Жития св. Стефана).

286

G. Dagron, Constantinople. Les sanctuaries et l’organisation de la vie religieuse, в: Actes du XIe Congrès International d’Archéologie Chrétienne. Rome 1989, T. 2, 1069–1085.

287

Ibid., 1073–1074 (цит. по: Памятники, 373). Сравнение с ситуацией на Западе см. в G. Fournier, La mise en place du cadre paroissal e l’évolution du peuplement, в: Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo 38, 1982, 495–575.

288

Eudes de Deuil, La croisade de Louis VII, ed. H. Waquet. Paris 1949, 45.

289

H. Hallensleben, Byzantinische Kirchtürme, в: Kunstchronik 19, 1966, 309–311.

290

J. Mateos, Le typicon de la Grande Église. T. 1. Le cycle de douze mois. Rom 1962; Reiske, De ceremoniis; F. A. Bauer, Urban Space and Ritual: Constantinople in Late Antiquity, в: Institutum Romanum Norvegiae. Acta ad archaeologiae et atrium historiam pertinentia 15, 2002, 27–61 (особ. 50–59); A. Berger, Straßen und Plätze in Konstantinopel als Schauplätze von Liturgie, в: Bildlichkeit und Bildorte von Liturgie. Schauplätze in Spätantike, Byzanz und Mittelalter, hrsg. R. Warland. Wiesbaden 2002, 9–19.

291

Bauer, Urban Space and Ritual, 52; Janin, Églises, 236–237.

292

Bauer, Stadt, 385; Berger, Liturgie, 13 сомневается в этом предположении.

293

R. Macridis, Justice under Manuel I. Komnenos: Four Novels on Court Business and Murder, в: Fontes Minores 6, 1984, 99–204 (особ. 140–156).

294

S. G. Engberg, Romanos Lakapenos and the Mandilion of Edessa, в: Byzance et les reliques du Christ, ed. J. Durand et B. Flusin. Paris 2004, 123–139.

295

S. G. Mercati, Santuari e reliquie Costantinopolitane secondo il codice Ottoboniano latino 169 prima della conquista Latina, в: Atti della Pontificia Accad. Romana di Archeologia. Rendiconti 12, 1936, 133–156. Текст возник в среде амальфитанского квартала в Константинополе, ср.: W. Berschin, I traduttori d’Amalfi nell’XI secolo, в: Cristianità e l’Europa, ed. C. Alzati. Vol. 1, Roma, 1994, 237–243 (против распространенной теории об английском паломнике как переводчике).

296

H. Hagenmeyer, Epistulae et chartae ad historiam primi belli sacri spectantes. Innsbruck 1901, 134; Schreiner, Der Brief des Kaisers Alexios I. Komnenos an den Grafen Robert von Flandern, в: Documenti medievali greci e latini. Studi comparativi, ed. G. de Gregorio e O. Kresten. Spoleto 1998, 111–140.

297

A. Frolow, Recherches sur la deviation de la IVe Croisade vers Constantinople. Paris 1955.

298

G. Majeska, The Relics of Constantinople after 1204, в: Byzance et les reliques du Christ, 183–190.

299

T. Tobler – A. Molinier, Itinera Hierosolymitana. T. 1. Geneve 1879, 191–201. Аутентичность этого сообщения весьма сомнительна.

300

Majeska, Russian Travelers, 28–47.

301

Schreiner, Reisende in Κonstantinopel und ihre Führer, в: Archäologie zwischen Orient und Okzident. Festschrift für Hansgerd Hellenkemper (= Kölner Jahrbuch, 43). Köln 2010, 723–732 (особ. 729).

302

Proсopius, De aedificiis, ed. Haury, I, 1; Paulos Silentiarios, Ekphrasis, ed. Friedländer. Leipzig 1912, 227–305 (рус. пер.: Виноградов А. Ю., Захарова А. В., Черноглазов Д. А. Храм Святой Софии Константинопольской в свете византийских источников. СПб., 2018).

303

Preger, Scriptores, 75–76.

304

Effenberger, Porphyrsarkophage.

305

A. Heisenberg, Grabeskirche und Apostelkirche. Bd. 2. Die Apostelkirche. Leipzig 1908.

306

Effenberger, Porphysarkophage; Ph. Grierson, Tombs and obits of the Byzantine Emperors (337–1042), в: Dumbarton Oaks 16, 1962, 1–63.

307

Janin, Églises, 161–171.

308

Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403–1406). М., 1990. С. 33. Путешественник называет церковь «Parabilico».

309

F. Özgümüş, Peribleptos (‘Sulu’) Monastery, в: Byzantinische Zeitschrift 93, 2000, 508–520.

310

Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 3, Rom 1971, 168–169; B. V. Pentcheva, The «Activated» Icon: the Hodegetria Procession and Mary’s Eiodos, в: Images of the Mother of God. Perceptions of the Theotokos in Byzantium, hrsg. M. Vasilaki, Aldershot 2005, 195–207; Ead., Ikons and Power. University Park 2006, 121–143.

311

Janin, Églises, 199–207.

312

C. Barsanti, Le chiese del Grande Palazzo di Costantinopoli, в: Medioevo: la chiesa e il palazzo, hrsg. A. C. Quintavalle. Parma 2007, 87–100.

313

Ibid.; Magdalino, L’èglise du Phare et les reliques de la Passion à Constantinople (VIIe/VIIIe-XIIIe siècles), в: Byzance et les reliques du Christ, 15–30.

314

G. Dagron, Les moines de la villes. Le monachisme à Constantinople jusqu’au concile de Chalcédoine (451), в: Travaux et Mémoires 4 (1970) 229–276; Hattlie, The Monks and Monasteries of Constantinople ca. 300–850. Cambridge 2007.

315

Gautier, Typicon; The Pantokrator Monastery in Constantinople, ed. S. Kotzabassi, Berlin 2013.

316

Janin, Églises, 430–440.

317

Cl. Delacroix-Besnier, Les dominicains et la chrétienté grècque aux XIVe et XVe siècles. Rome 1997, 8–11.

318

Fenster, Laudes, 28–37 (Фемистий), 37–42 (Имерий); G. Dagron, L’empire romain d’Orient au IVe siècle et les traditions politiques de l’hellénisme, le témoignage de Thémistios, в: Trеvaux et Mémoires 3, 1968, 1–242.

319

Lemerle, Le premier humanisme byzantin. Paris 1971, 109–147; D. R. Reinsch, Literarische Bildung in Konstantinopel im 7. und 8. Jahrhundert, в: In I manoscritti greci tra riflessione e dibattito, hrsg. G. Prato, Firenze 2000, 29–46.

320

Schreiner, Das byzantinische Reich: Hauptstadt und Peripherie, в: Fragen der politischen Integration im mittelalterlichen Europa, hrsg. W. Maleczek, Ostfildern 2005, 137–170.

321

H. Fuchs, Enkyklios Paideia, в: Reallexikon für Antike und christentum. Bd. 5, Stuttgart 1962, 365–398; G. Rechenauer, Enkyklios Paideia, в: Historisches Wörterbuch der Rhetorik. Bd. 2, Tübingen 1994, 1160–1185.

322

W. Wolska-Conus, L’école de droit et l’enseignement du droit à Byzance au XIe siècle, в: Travaux et Mémoires 7, 1979, 1–107.

323

Georgii monachi chronicon, ed. C. de Boor. Leipzig 1904, Bd. II, 742, 1–22; Preger, Scriptores, 226, cap. 31.

324

Speck, Die kaiserliche Universität von Konstantinopel. München 1974, 1–13.

325

Ibid., 22–28.

326

Ср. прим. 316.

327

R. Browning, The Patriarcal School at Constantinople in the Twelth Century, в: Id., Studies on Byzantine Literature and Education. London 1977, № IX. Термин «Патриаршее училище» (часто также «Патриаршая академия») современный и не опирается на источники, даже если нет никакого сомнения в факте существования церковной системы образования.

328

Материал по этой институции собран теперь С. Ронки в Eustathii Thessalonicensis exegesis in canonem iambicum pentecostalem, ed. Cesaretti – S. Ronchey. Berlin 2014, 222*–225*.

329

C. Wendel, Die erste kaiserliche Bibliothek in Konstantinopel, в: Id., Kleine Schriften zum antiken Buchund Bibliothekswesen. Köln 1974, 46–48.

330

См. выше, прим. 317.

331

Житие Игнатия в J. P. Migne, Patrologia graeca, Bd. 165, 565C–567B.

332

Schreiner, Kaiserpaläste, 129 (текст 16 (2)).

333

Janin, Constantinople Byzantine, 162–163.

334

B. L. Fonkic’, Scriptoria bizantini, в: Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, n.s. 17–19, 1980–1982, 73–92; L. Politis, Eine Schreiberschule im Kloster ton Hodegon, в: Byzantinische Zeitschrift 51, 1958, 17–36, 261–287; D. Bianconi, La biblioteca di Cora, в: Segno e testo 3, 2005, 391–438; Ders., Libri e lettere di corte a Bisanzio. Da Costantino il Grande all’ascesa di Alessio I Comneno, в: Le corti nell’alto medioevo. (= Settimane di Studio, 62). Spoleto 2015, 767–819.

335

Schreiner, Die Epoche Mehmets des Eroberers in zeitgenössischen Quellen aus dem Patriarchat, в: Patron of the Arts: Cultural Interaction at the Court of Mehmet the Conqueror, hrsg. N. Asutay-Effenberger und E. Rehm. Köln 2009, 31–40. Поствизантийский репертуар константинопольских библиотек был важной предпосылкой для интеллектуальной истории на Балканах, ср.: K. Petrovszky, Geschichte schreiben im osmanischen Südosteuropa. Eine Kulturgeschichte orthodoxer Historiographie des 16. und 17. Jahrhunderts. Wiesbaden 2014.

336

W. Berschin, Griechisch-Lateinisches Mittelalter. Bern 1981, 252.

337

Ibid., 260–264.

338

Delacroix-Besnier, см. выше.

339

Fenster, Laudes, Sachindex.

340

Theophylaktos von Ochrid, Institutio regia, 3, в: J. Migne, Patrologia Graeca. Bd. 126. Paris 1864, col. 256B; Fenster, Laudes, 140.

341

de Lagarde – J. Bollig, Ioannis Euchaitorum metropolitae quae in codice Vaticano graeco supersunt, в: Abhandlung der königl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen 28, 1882, 95–218 (Nr. 185).

342

A. Ducellier, Une mythologie urbaine: Constantinople vue d’Occident au moyen âge, в: Mélanges de l’École Française de Rome. Moyen-âge/temps modernes 96, 1984, 405–424.

343

J. Horrent, Le pèlerinage de Charlemagne. Essai d’explication littéraire avec des notes de critique textuelle. Paris 1961; L. Pollack, Charlemagne and the Marvels of Constantinople, в: The Medieval Alexander legend and Romance Epic. Essays in Honour of David I. A. Ross. Milliwood 1982, 159–171.

344

См. выше.

345

Manuele Crisolora, Roma parte del cielo. Confronto tra l’Antica e la Nuova Roma, ed. E. V. Maltese e G. Cortassa. Torino 2000; A. Carile, Roma vista da Costantinopoli, в: XLIX Settimana di Studio. Spoleto 2002, 49–99.

346

Constantini Manassis Breviarium Chronicum, ed. O. Lampsides. Athen 1996, Verse 2506-08 (p. 139).

347

Dagron, Constantinople.

348

Preger, Scriptores, 268, стк. 2 (цит. по: Легенды Царьграда…).

349

Ibid., 216, стк. 10–14 (гл. 7) (цит. по: Легенды Царьграда…).

350

Ibid., 268, стк. 2; Dagron, Constantinople, 329–330 (цит. по: Легенды Царьграда…).

351

I. Pérez Martín – A. Bravo García, Los oracular entre Oriente y Occidente. A proposito del Escorialensis Y.I.16 y otros codices copiadas por Manuel Malaxós, в: Constantinopla 1453. Mitos y realidades (= Nueva Roma, 19). Madrid 2003, 421–468; Magdalino, The End of time in Byzantium, в: W. Brandes – F. Schmieder (Hrsg.), Endzeiten. Eschatologie in den monotheistischen Weltreligionen. Berlin 2008, 119–133.