Примечания
1
Тут и далее по тексту сохранено авторское написание названия страны «Беларусь» и этнонима «беларусы» как исторически правильных (прим. пер.).
2
Einsatzgruppen — эскадроны смерти нацистской Германии (прим. пер.).
3
Der Hungarplan, или же План Бакке (der Backe-Plan) (прим. пер.).
4
Тут и далее по тексту «латвийский/-ая» употребляется применительно к более широкой категории государственных символов, территории и политики Латвии, а «латышский/-ая» — к более узкой и применительной только к латышскому этносу (прим. пер.).
5
Цит.: Colley M.S. More Than a Grain of Truth: The Biography of Gareth Richard Vaughan Jones. — Newark: self-published, 2006. — P. 161.
6
См. о журналисте Гарете Джоунсе: Colley M.S. More Than a Grain of Truth. — Pp. 224–238; Jones G. Will there be soup // Western Mail. — 17.10.1932; Conquest R. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. — New York: Oxford University Press, 1986. — P. 309; Dalrymple D.G. The Soviet Famine of 1932–1934: Some Further References // Soviet Studies. — 1965. — № 16 (4). — P. 473. О Харькове: Falk B. Sowjetische Städte in der Hungersnot 1932/33. — Cologne: Böhlau Verlag, 2005. — Pp. 140, 172–175, 288; 33-й: Голод: Народна книга-меморіал / Під ред. Коваленко Л., Маняка В. — Київ: Радянський письменник, 1991. — С. 557; Werth N. La terreur et le désarroi: Staline et son système. — Paris: Perrin, 2007. — P. 130. Образное описание принадлежит Василию Гроссману.
7
Falk B. Sowjetische Städte. — Pp. 284–285, 288, 298–300.
8
Цит.: Falk B. Sowjetische Städte. — P. 299, а также 297–301; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Toruń: Grado, 2005. — Pp. 157, 160. Про школьницу и госпиталя см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger: Soviet Agriculture, 1931–1933. — London: Palgrave, 2004. — Pp. 160, 220. См. также: Kuromiya H. Freedom and Terror in the Donbas: A Ukrainian-Russian Borderland, 1870s–1990s. — Cambridge: Cambridge University Press, 1998. — Pp. 171, 184. Про использование свидетельских показаний см.: Graziosi A. The Great Soviet Peasant War. — Cambridge: Harvard University Press, 1996. — P. 4.
9
Цит.: Colley M.S. More Than a Grain of Truth. — P. 233. О Днепропетровске см.: Kravchenko V. I Chose Freedom: The Personal and Political Life of a Soviet Official. — New York: Charles Scribnerʼs Sons, 1946. — P. 111. Про г. Сталино см.: Maksudov S. Victory over the Peasantry // Harvard Ukrainian Studies. — 2001. — № 25 (3/4). — P. 211.
10
О теряющих сознание от голода см.: 33-й: Голод. — С. 61, а также: Colley M.S. More Than a Grain of Truth. — P. 235. Про г. Харцизск см.: Kuromiya H. Freedom and Terror. — P. 170. Про Гроссмана см.: Todorov Tz. Mémoire du mal, Tentacion du Bien: Enquête sur le siècle. — Paris: Reober Laffont, 2000. — C. 61, а также: Koestler A. The Yogi and the Commissar. — New York: Macmillan, 1946. — P. 137.
11
Цит.: Serbyn R. The Ukrainian Famine of 1932–1933 and the United Nations Convention on Genocide // Famine in Ukraine by 1932–1933: Genocide by Other Means / Ed. by Hunczak T. and Serbyn R. — New York: Shevchenko Scientific Society, 2007. — P. 131, а также: Falk B. Sowjetische Städte. — P. 289.
12
Детальный анализ значения пятилетки см.: Harrison M. Soviet Planning in Peace and War. — Cambridge: Cambridge University Press, 1985. — Pр. 1–5.
13
Цит.: Kuromiya H. Stalin. — Harlow: Pearson Longman, 2005. — P. 85; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 37.
14
Цитата и плакат: The War Against the Peasantry, 1927–1930: The Tragedy of the Soviet Countryside / Ed. by Viola L., Danilov V.P., Ivnitskii N.A., Kozlov D. — New Haven: Yale University Press, 2005. — P. 177; Viola L. The Unknown Gulag: The Lost World of Stalinʼs Special Settlements. — New York: Oxford University Press, 2007. — P. 32.
15
Цит.: The War Against the Peasantry. — P. 238; Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 121. Детальнее о расстрелах и депортациях см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 20, 46; Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 463; Viola L. The Unknown Gulag. — Pp. 6, 32; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Pp. 51, 56; Khlevniuk O.V. The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror. — New Haven: Yale University Press, 2004. — P. 11; Graziosi A. The Great Soviet Peasant War. — P. 48.
16
О 113 637 людях, насильно переселенных, см.: The War Against the Peasantry. — P. 289, а также: Kulczycki S. Hołodomor: Wielki głód na Ukrainie w latach 1932–1933 jako ludobójstwo. — Wrocław: Kolegium Europy Wschodniej, 2008. — P. 158. Подробнее о некоторых прибывших см.: Kotkin S. Peopling Magnitostroi: The Politics of Demography // Social Dimensions of Soviet Industrialization / Ed. by Rosenberg W.G., Siegelbaum L.H. — Bloomington: Indiana University Press, 1993. — Pp. 70–72.
17
О причитаниях см.: 33-й: Голод. — С. 260. О Соловках см.: Applebaum A. Gulag: A History. — New York: Doubleday, 2003. — Pp. 18–20, 49. О спецпоселениях см.: Viola L. The Unknown Gulag (количество депортированных украинских крестьян указано на страницах 195 и 32).
18
Цит.: Applebaum A. Gulag. — P. 48. О статистике смертности см.: Viola L. The Unknown Gulag. — Р. 3; Applebaum A. Gulag. — P. 583. О самом ГУЛАГе см.: Khlevniuk O.V. The History of the Gulag. — Pp. 1–10; Applebaum A. Gulag. — Pp. xvi — xvii; Viola L. The Unknown Gulag. — Pp. 2–7.
19
Цит.: Siegelbaum L, Sokolov A. Stalinism as a Way of Life. — New Haven: Yale University Press, 2004. — P. 45 (первые два); Viola L. The Unknown Gulag. — P. 53. О Беломорканале см.: Khlevniuk O.V. The History of the Gulag. — Pp. 24–35; Applebaum A. Gulag: A History. — New York: Doubleday, 2003. — Pp. 62–65.
20
Applebaum A. Gulag. — Pp. 64–65.
21
Цит.: Viola L. The Unknown Gulag. — P. 35. См. также: Viola L. The Best Sons of the Fatherland: Workers in the Vanguard of Soviet Collectivization. — Oxford: Oxford University Press, 1987. О темпах коллективизации см. Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 39.
22
О проценте возделываемых земель см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 40.
23
Цит.: Snyder T. Sketches from a Secret War: A Polish Artistʼs Mission to Liberate Soviet Ukraine. — New Haven: Yale University Press, 2005. — P. 93. О борьбе крестьян Украины за землю см.: Beauvois D. La Bataille de la terre en Ukraine, 1863–1914: Les polonais et les conflits socio-ethniques. — Lille: Presses Universitaires de Lille, 1993; Edelman R. Proletarian Peasants: The Revolution of 1905 in Russiaʼs Southwest. — Ithaca: Cornell University Press, 1987; Hildermeier M. Sozialrevolutionäre Partei Russlands: Agrarsozialismus und Modernisierung im Zarenreich. — Cologne: Böhlau, 1978; Kingston-Mann E. Lenin and the Problem of Marxist Peasant Revolution. — New York: Oxford University Press, 1983; Lih L.T. Bread and Authority in Russia, 1914–1921. — Berkely: University of California Press, 1990.
24
Цит.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947 / Ed. by Dzwonkowski R. — Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2004. — P. 84. О «первой заповеди» сталиниста см.: Kulczycki S. Hołodomor. — Р. 170, а также: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 70.
25
О домашней скотине и женских бунтах см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Pp. 66, 72; Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 158.
26
Graziosi A. The Great Soviet Peasant War. — Pp. 53–57; The War Against Peasantry. — P. 320; Kulczycki S. Hołodomor. — Р. 131; Snyder T. Sketches from a Secret War — P. 92–94.
27
Цит.: Morris J. The Polish Terror: Spy Mania and Ethnic Cleansing in the Great Terror // Europe-Asia Studies. — 2004. — № 56/5 (July). — P. 753. О советских опасениях по поводу новой польской политики в отношении украинского национального меньшинства см.: Доклад АВПРФ от 13 июля 1926 года 122/10/34, а также: Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 83–114.
28
Kuromiya H., Pepłoński A. Między Warszawą a Tokio: Polsko-japońska współpraca wywiadowcza 1904–1944. — Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009. — Pp. 20–32.
29
Cameron S. The Hungry Steppe: Soviet Kazakhstan and the Kazakh Famine, 1921–1934: Ph.D. Dissertation. — Yale University, 2010 (раздел 6). Про Синьцзян-Уйгурский регион см.: Millward J.A. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. — London: Hurst & Company, 2007. — Pp. 191–210.
30
Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 101–102.
31
Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 74; Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 103–104.
32
Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 8–11; 24–37; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Pp. 86–90.
33
Цит.: Viola L. The Unknown Gulag. — P. 75; Kravchenko V. I Chose Freedom. — P. 106. О депортированных из Советской Украины 32 127 семьях см.: Kulczycki S. Hołodomor. — P. 158. О процентах коллективизированной земли см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 86.
34
Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 48–56.
35
Об урожае см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 57–69, 110–111; Graziosi A. The Soviet 1931–1933 Famines and the Ukrainian Holodomor: Is a New Interpretation Possible, and What Would Its Consequences Be? // Harvard Ukrainian Studies. — 2004–2005. — № 37 (1/4). — Pp. 1–5; Dronin N.M., Bellinger E.G. Climate Dependence and Food Problems in Russia 1900–1990. — Budapest: Central European Press, 2005. — P. 118. О Косиоре и Кагановиче см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 72, 82, 89, 95.
36
Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Pp. 102–103; Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 112–114.
37
О Красном Кресте см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 112–113. Цитаты: Колективізація і голод на Україні 1929–1933 / За ред. Кульчицького С.В. — Київ: Наукова думка, 1993. — С. 434; Кульчицький С.В. Трагічна статистика голоду // Голод 1932–1933 років на Україні: Очима істориків, мовою документів / За ред. Рудих Ф.М., Кураса І.Ф., Панчука М.І., Пирога П.Я., Солдатенко В.Ф. — Київ: Видавництво політичної літератури України, 1990. — С. 151.
38
Про докладные о голодных смертях см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Pp. 104–105. О Сталине см.: The Stalin-Kaganovich Correspondence 1931–36 / Ed. by Davies R.W., Khlevniuk O.V., Rhees E.A., Kosheleva Liudmila P., Rogovaya Larisa A. — New Haven: Yale University Press, 2003. — P. 138. Про просьбу о продовольственной помощи см.: Stalinʼs Letters to Molotov / Ed. by Lih L.T., Naumov O.V., Khlevniuk O. — New Haven: Yale University Press, 1995. — P. 230. Про Кагановича (23 июня 1932 года) см.: Famine in Ukraine 1932–1933: Genocide by Other Means / Ed. by Hunczak T., Serbyn Roman — New York: Shevchenko Scientific Society, 2007. — P. 119.
39
Cameron S. The Hungry Steppe. — Раздел 2; Pianciola N. The Collectivization Famine in Kazakhstan // Hunger by Design: The Great Ukrainian Famine in Its Soviet Context / Ed. by Hryn H. — Cambridge: Harvard University Press, 2008. — Pp. 103–112; Hungersnot: Authentische Dokumente über das Massensterben in der Sowjetunion. — Vienna, 1933. — P. 119.
40
Цит.: The Stalin-Kaganovich Correspondence. — P. 138. О предрасположенности Сталина персонализировать политику см.: Kulczycki S. Hołodomor. — P. 180; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 152.
41
О Сталине см.: Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років: Хроніка. — Київ: Києво-Могилянська Академія, 2008. — С. 21. Про объективные проблемы, с которыми столкнулись местные партийные руководители, см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 105–111, 117–122.
42
33-й: Голод. — С. 110.
43
Цит.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 146. См. также: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 107; Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 119.
44
Про «нашего отца» см.: Sebag M.S. Stalin: The Court of the Red Tsar. — New York: Knopf, 2004. — P. 69. О разговоре про голод как оправдании лени см.: Šapoval J. Lügen und Scherigen: Die underdrückte Erinnerung an den Holodomor // Osteuropa. — 2009. — № 54 (12). — P. 136. О связи между Молотовым, Кагановичем и Сталиным см.: Stalinʼs Letters to Molotov, а также: The Stalin — Kaganovich Correspondence.
45
Цит.: The Stalin — Kaganovich Correspondence. — Рp. 175, 183.
46
Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 83–95; Kuromiya H. The Great Terror and «Ethnic Cleansing»: The Asian Nexus, 2009. — Pp. 2–4 (unpublished paper).
47
Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 102–104; Haslam J. The Soviet Union and the Threat from the East. — Houndsmills: Macmillan, 1992. — P. 31.
48
Цит.: Донесение от 6 июня 1933, CAW I/303/4/1928. О польском консульстве см.: Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 36. О польской осторожности см.: Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 102–108; Папуга Я. Західна Україна і голодомор 1932–1933 років. — Львів: Астролябія, 2008. — С. 80.
49
Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 108; Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 204.
50
О советских судьях см.: Solomon P. J. Soviet Criminal Justice Under Staling. — Cambridge: Cambridge University Press, 1996. — Pp. 115–116. Цит.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu — P. 116.
51
Цит.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 139; 33-й: Голод. — С. 188. О сторожевых вышках и их количестве см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 115; Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 213; Conquest R. The Harvest of Sorrow. — Pp. 223–225.
52
Про скудность зерна при таких методах реквизиций см.: Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 192. О злоупотреблениях партийных активистов см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — Pp. 144–145, 118–119; Kuromiya H. Freedom and Terror. — Pp. 170–171.
53
От общего показателя 57 % для всего СССР (см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 183). О Молотове см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 171–172.
54
О Сталине см.: Sebag M.S.. Stalin. — Pp. 21, 107.
55
Цитата: 33-й: Голод. — С. 45. О двух телеграммах Политбюро см.: Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 152; Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 174. Об арестованных 1623 колхозных начальниках см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 174. О депортации 30 400 человек см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 59.
56
Про «сказку» см.: Šapoval J. Lügen und Scherigen. — P. 159; Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 199.
57
Цит.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 124. Также см.: Васильєв Валерій. Ціна голодного хліба. Політика керівництва СРСР і УССР у 1932–1933 рр. // Командири великого голоду: Поїздки В. Молотова і Л. Кагановича в Україну та на Північний Кавказ 1932–1933 рр. / Під ред. Васильєва В., Шаповала Ю. — Київ: Генеза. — 2001. — С. 60; Kuromiya H. Stalin. — P. 110.
58
Цит.: Kuromiya H. Freedom and Terror. — P. 174. О высказывании Станислава Косиора касательно семей см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 206.
59
Похожие доводы см.: Jahn E. Der Holodomor im Vergleich: Zur Phänomenologie der Massenvernivhtung // Osteuropa. — 2004. — № 54 (12). — P. 25; Davies R.W., Tauger M.B., Wheatcroft S.G. Stalin, Grain Stocks and the Famine of 1932–33 // Soviet Studies. — 1995. — № 54 (3). — P. 657; Kulczycki S. Hołodomor. — P. 237; Graziosi A. The Soviet 1931–1933. — P. 11.
60
Sen A. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. — Oxford: Oxford University Press, 1982. — Pp. 7, 154–155. Убедительную национальную интерпретацию голода см.: Martin T. The 1932–1933 Ukrainian Terror: New Documentation on Surveillance and the Thought Process of Stalin // Famine-Genocide in Ukraine, 1932–1933 / Ed. by Isajiw W. — Toronto: Ukrainian Canadian Research and Documentation Centre, 2003. — Р. 109 и по тексту; Simons G. Holodomor als Waffe: Stalinismus, Hunger und der ukrainische Nationalismus // Osteuropa. — 2004. — № 54 (12). — Pp. 45–47; Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 219. О Кагановиче в ноябре 1932 года см.: Kulczycki S. Hołodomor. — P. 236.
61
Graziosi A. The Soviet 1931–1933. — P. 8; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 143; Maksudov S. Victory over the Peasantry. — Pp. 188, 190; Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 175, 151 (о посевном зерне).
62
О мясном штрафе см.: Шаповал Ю. ІІІ конференція КП(б)У: пролог трагедії голоду // Командири великого голоду / За ред. Васильєва В., Шаповала Ю. — Київ: Генеза, 2001. — С. 162; Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 188. Цит.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 71. Приведенный пример см.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — Pp. 160, 219. Об уменьшении поголовья скота вообще см.: Famine in Ukraine. — P. 59.
63
Шаповал Ю. ІІІ конференція КП(б)У. — С. 162; Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 188; Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 171; Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 123.
64
Шаповал Ю. Голодомор і його звʼязок із репресіями в Україні у 1932–1934 роках // Harvard Ukrainian Studies (forthcoming).
65
Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 190; Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років — С. 171.
66
Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 107–114.
67
Цит.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 187. О заседании 20 декабря см.: Васильєв. Ціна. — С. 55; Graziosi A. The Soviet 1931–1933. — P. 9; Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 135.
68
Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 190–192.
69
О том, что голодающие считались шпионами, см.: Шаповал Ю. Голодомор. Про 190 тысяч пойманных и отправленных назад крестьян см.: Graziosi A. The Soviet 1931–1933. — P. 7. О событиях 22 января см.: Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 189; Graziosi A. The Soviet 1931–1933. — P. 9.
70
Об 37 392-х арестованных см.: Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 192, а также: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — Pp. 161–163.
71
Воспоминания активиста см.: Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 233. Цитату и детали о чистках см.: Šapoval. Lűgen. — P. 133. О чистке в верхах см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 138.
72
Про мертвую тишину в Советской Украине см.: 33-й: Голод. — С. 31; Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 104, а также: Arendt H. The Origins of Totalitarianism. — New York: Harcourt Brace, 1951. — Pp. 320–322.
73
Цит.: Dalrymple D.G. The Soviet Famine of 1932–1934 // Soviet Studies. — 1964. — № 15 (3). — P. 261. Про Бельдия см.: 33-й: Голод. — С. 132.
74
Цит.: Jones G. Famine grips Russia // New York Evening Post. — 30.03.1933.
75
Про Ловинску см.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 104. Про Панасенко см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 105. Кравченко писал о своем подобном опыте (см.: Kravchenko V. I Chose Freedom. — Pp. 104–106).
76
О 15 тысячах депортированных см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 210. О 60 тысячах человек, депортированных из Кубани, см. Martin T. The Origins of Soviet Ethnic Cleansing // Journal of Modern History. — 1998. — № 70 (4). — P. 846.
77
Про 67 297 человек, умерших в лагерях, см.: Khlevniuk O.V. The History of the Gulag. — Рp. 62, 77. Про 241 355 человек, умерших на спецпоселениях, см.: Viola L. The Unknown Gulag. — P. 241.
78
Цит.: Khlevniuk O.V. The History of the Gulag. — Р. 79.
79
Цит.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — Pp. 215–219; Колективізація і голод на Україні 1929–1933 / За ред. Кульчицького С.В. — Київ: Наукова думка, 1993. — С. 365. О продолжительности жизни в Советской Украине см.: Vallin J., Meslé F., Adamets S., Pyrozhkov S. A New Estimate of Ukrainian Population Losses During the Crises of the 1930s and 1940s // Population Studies. — 2002. — № 56 (3). — P. 256.
80
О школьнице и отрезанной голове см.: 33-й: Голод. — С. 481 и 46 соответственно.
81
О продаже себя за муку см.: Kuromiya H. Freedom and Terror. — P. 173. О Виннице см.: 33-й: Голод. — С. 95. О страхе перед каннибалами см.: 33-й: Голод. — С. 284. О крестьянах на железнодорожных станциях см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 155. О городской милиции см.: Falk B. Sowjetische Städte. О Савгире см.: 33-й: Голод. — С. 290.
82
Цит.: Czech M. Wielki Glód // Gazeta Wyborcza. — 22–23.03.2003. — P. 23. О съеденном сыне см.: 33-й: Голод. — С. 132. Об инциденте с точением ножа см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 168. Про свиней см.: Kuromiya H. Freedom and Terror. — P. 172.
83
Про полмиллиона девочек и мальчиков на вышках см.: Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 213. Цит.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 119.
84
О женщине-враче см.: Dalrymple D.G. Soviet Famine. — P. 262. О сиротах см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 157; Głód i represje. — P. 142; Graziosi A. Italian Archival Documents on the Ukrainian Famine 1932–1933 // Famine-Genocide in Ukraine, 1932–1933 / Ed. by Isajiw W. — Toronto: Ukrainian Canadian Research and Documentation Centre, 2003. — P. 41.
85
Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 158.
86
Про 2505 человек, осужденных за каннибализм, см.: Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 173. Про случаи с дымом из трубы см.: 33-й: Голод. — С. 31. О плане на мясо см.: Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 227.
87
Об этике антиканнибализма см.: Kuromiya H. Freedom and Terror. — P. 173. Про Колю Граневича см.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 76. О просьбе матери см.: Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 258.
88
Цит.: Bruski J.J. Hołodomor 1932–1933: Wielki glód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji і wywiady. — Warszawa: PISM, 2008. — P. 179. Про агронома см.: Dalrymple D.G. Soviet Famine. — P. 261. О похоронных командах см. 33-й: Голод. — С. 31, 306, 345.
89
Цит.: Graziosi A. Italian Archival; Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 316.
90
Про 493 644 голодающих в Киевской области см.: Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 233.
91
О советской переписи см.: Schlögel K. Terror und Traum: Moskau 1937. — Munich: Carl Hanser Verlag, 2008. О цифре пять с половиной миллионов жертв как обычно высказываемой см.: Dalrymple D.G. Soviet Famine. — P. 259.
92
О демографическом ретроанализе см.: Vallin J., Meslé F., Adamets S., Pyrozhkov S. A New Estimate of Ukrainian Population Losses. — Р. 255, где указано 2,6 миллиона «внеплановых смертей» в Советской Украине в 1928–1937 годах, из которых нужно вычесть другие случаи массовых смертей, чтобы получить показатель смертности от голода. Про выводы государственного отчета от января 2010 года см.: Вирок остаточний: винні! // Дзеркало тижня. — 15–20.01.2010. О примерной цифре два с половиной миллиона человек на основании только зарегистрированных смертей см.: Кульчицький С.В. Трагічна статистика голоду. — С. 73–74. Еллмен приводит общую цифру 9–12,3 миллиона жертв голода в Советском Союзе за 1933 и 1934 годы (Ellman M. A Note on the Number of 1933 Famine Victims // Soviet Studies. — 1991. — № 43 (2). — P. 376). Максудов пишет о гибели 3,9 миллиона украинцев за 1926–1937 годы (Maksudov S. Victory over the Peasantry. — P. 229). Грациози указывает цифру 3,5–3,8 миллиона для Советской Украины (см. Graziosi A. The Soviet 1931–1933. — P. 6).
94
Цит.: Serbyn R. Lemkin on Genocide of Nations // Journal of International Criminal Justice. — 2009. — № 7 (1). — Pp. 123–130. См. также: Martin T. Affirmative Action Empire. — Ithaca: Cornell University Press, 2001; Snyder T. Sketches from a Secret War.
95
Цит.: Koestler A. Untitled // The God That Failed / Ed. by Crossman R. — London: Hamilton, 1950. — Pp. 68, 77; Weissberg-Cybulski A. Wielka czystka / Transl. by Ciołkosz A. — Paris: Institut Litteraire, 1967. — P. 266.
96
Про арку см.: Kuśnierz R. Ukraina w latach kolektywizacji і wielkiego głodu. — P. 178. О переходе богатства см.: Falk B. Sowjetische Städte. — Р. 288; Davies R.W., Wheatcroft S.G. The Years of Hunger. — P. 158; Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 237. О «колбасниках» см.: Kuromiya H. Freedom and Terror. — P. 172.
97
Цит.: Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 256. См. также: Slezkine Y. The Jewish Century. — Princeton: Princeton University Press, 2006; Fitzpatrick S. Education and Social Mobility in the Soviet Union, 1921–1934. — Cambridge: Cambridge University Press, 1979.
98
Цит.: Subtelny O. German Diplomatic Reports on the Famine of 1933 // Famine-Genocide in Ukraine, 1932–1933 / Ed. by Isajiw W. — Toronto: Ukrainian Canadian Research and Documentation Centre, 2003. — P. 17; Polish Consul-General, 4 февраля 1933, CAW I/303/4/1867; Border Defense Corps, 15 ноября 1933, CAW I/303/4/6906. О надеждах на войну см.: Snyder T. Sketches from a Secret War. — Р. 110. Про письма советских немцев в Германию см.: Hungersnot: Authentische Dokumente über das Massensterben in der Sowjetunion. — Vienna, 1933. Также см.: Berkhoff K.C. The Great Famine in Light of the German Invasion and Occupation // Harvard Ukrainian Studies. — 2008. — № 30 (1/4). — Pp. 165–181.
99
См. речь Гитлера об этом: Die Weltgefahr des Bolschewismus. Rede des Reichskanzlers Adolf Hitler im Berliner Sportpalast // Deutschösterreichische Tageszeitung. — 03.03.1933. — P. 2. О кардиналах см.: Dalrymple D.G. Soviet Famine. — P. 254. О вмешательстве Иннитцера см.: Kardinal Innitzer ruft die Welt gegen den Hungertod auf // Reichspost. — 20.08.1933. — P. 1; Die Halfsaktion für die Hungernden in Rußland // Reichsport. — 12.10.1933. — P. 1, а также: Helft den Christen in Sowjetrußland // Die Neue Zeitung. — 14.10.1933. — P. 1.
100
О Дюранти см.: Duranty W. Russians Hungry, but not Starving // New York Times. — 31.03.1933. — P. 13. О Маггеридже (Maggeridge) см.: Taylor S.J. A Blanket of Silence: The Response of the Western Press Corps in Moscow to the Ukrainian Famine of 1932–1933 // Famine-Genocide in Ukraine, 1932–1933 / [Ed. by Isajiw W.]. — Toronto: Ukrainian Canadian Research and Documentation Centre, 2003. — P. 82. Об Оруэлле см.: Orwell G. Orwell and Politics. — London: Penguin, 2001. — Pp. 33–34. Также см.: Engerman D. Modernization from the Other Shore: American Intellectuals and the Romance of Russian Development. — Cambridge: Harvard University Press, 2003. — P. 211. К чести «Нью-Йорк Таймс» нужно заметить, что в двух анонимных статьях от 1 и 11 января 1933 года использовались выражения «искусственный голод» и «война с крестьянством».
101
Папуга Я. Західна Україна і голодомор 1932–1933 років. — С. 33, 46, 57.
102
О советской контрпропаганде см.: Папуга Я. Західна Україна і голодомор 1932–1933 років. — С. 56. О габаритах Эррио см.: France: Herriot a Mother // Time. — 31.10.1932. См. также: Der ukrainische Hunger-Holocaust / Ed. by Zlepko D. — Sonnenbühl: Helmut Wild, 1988. — P. 177; Conquest R. The Harvest of Sorrow. — P. 314.
103
Цит.: 33-й: Голод. — С. 353; Der ukrainische. — P. 180, а также 175–179. См. также: Hungersnot. — Pp. 26–27. Subtelny O. German Diplomatic Reports. — P. 21; Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 256–257, 283; Russia: Starvation and Surplus // Time. — 22.01.1934.
104
Марочко В., Мовчан О. Голодомор в Україні 1932–1933 років. — С. 257, 283; Der ukrainische. — P. 176–177; Time. — 11.09.1933; Werth N. Un État contre son peuple // Le livre noir du communisme: Crimes, terreur, repression / Ed. by Courtois S., Werth N., Panné J.-L, Paczkowski A., Bartosek K., Margolin J.-L. — Paris: Robert Laffont, 1997. К чести Эррио, он отказался голосовать в парламенте в июне 1940 года за передачу Петену всех полномочий власти во Франции и был арестован и сослан в Германию в конце немецкой оккупации.
105
Цит.: Colley M.S. More Than a Grain of Truth. — Pp. 212, 216.
106
Цит. Джоунса см.: Colley M.S. More Than a Grain of Truth. — P. 218.
107
Цит.: Evans R.J. The Coming of the Third Reich. — New York: Penguin, 2003. — P. 330.
108
О немецких избирателях см.: King G., Rosen O., Tanner M., Wagner A.F. Ordinary Voting Behavior in the Extraordinary Election of Adolf Hitler // Journal of Economic History. — 2008. — № 68 (4). — Pp. 987–988 и по тексту. Про Дахау см.: Goeschel C., Wachsmann N. Introduction // Nazi Concentration Camps, 1933–39: A Documentary History / Ed. by Goeschel C., Wachsmann N. — Lincoln: Nebraska University Press, 2010. — P. 14. Цитату и об анализе Гиммлера см.: Eiber L. Gewalt in KZ Dachau. Vom Angang eines Terrorsystems // Das Jahr 1933: Die nationalsozialistische Machteroberung und die deutsche Gsellschaft / Ed. by Wirsching A. — Göttingen: Wallstein Verlag, 2009. — P. 172.
109
Evans R.J. The Third Reich in Power. — London: Penguin, 2005. — P. 23.
110
Цит.: Die Weltgefahr des Bolschewismus. Rede des Reichskanzlers Adolf Hitler im Berliner Sportpalast // Deutschösterreichische Tageszeitung. — 03.03.1933.
111
Про «класс против класса» см.: Brown A. The Rise and Fall of Communism. — New York: HarperCollins, 2009. — P. 85. О выборе голосующих см.: King et al. Ordinary. — Pp. 987–988. См. также: Bayerlein B.H. Abschied von einem Mythos: Die UdSSR, die Komintern, und der Antifaschismus 1930–1941 // Osteuropa. — 2009. — № 59 (7/8). — Pp. 125–148.
112
Longerich P. Politik der Vernichtung: Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenverfolgung. — Munich: Piper, 1998. — Pp. 26–32, 38; Tooze A. The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy. — New York: Viking, 2007. — P. 73.
113
Про тридцать семь тысяч немецких евреев см.: Evans R.J. The Third Reich in Power. — London: Penguin, 2005. — Р. 15. См. также: Longerich P. Politik der Vernichtung. — Р. 126.
114
Longerich P. Politik der Vernichtung. — Р. 35.
115
Goeschel C., Wachsmann N. Introduction. — P. 7.
116
См.: Krüger P. Die Außenpolitik der Republik von Weimar. — Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1985; Turner H.A. Stresemann and the Politics of the Weimar Republic. — Princeton: Princeton University Press, 1963; Snyder T. Sketches from a Secret War.
117
Roos H. Polen und Europa: Studien zur polnischen Außenpolitik. — Tübingen: J.C.B. Mohr, 1957. — Pp. 130–154; Ken O. Collective Security or Isolation: Soviet Foreign Policy and Poland, 1930–1935. — С.-Петербург: Европейский Дом, 1996. — Pp. 94, 157; Kornat M. Polityka równowagi: Polska między Wschodem a Zachodem. — Cracow: Arcana, 2007. — Pp. 32–33; Rossino A.B. Hitler Strikes Poland: Blitzkrieg, Ideology, and Atrocity. — Lawrence: University Press of Kansas, 2003. — P. 2.
118
Цит.: The Stalin-Kaganovich Correspondence. — P. 33.
119
См. Kołakowski L. Main Currents of Marxism, Vol. 3: The Breakdown. — Oxford: Oxford University Press, 1978. Самое известное определение диалектики дал ветеран-коммунист Жорж Семпрун, находясь в Бухенвальде: «Это искусство и способ всегда выходить сухим из воды, старик!»
120
Graziosi A. The Soviet 1931–1933.
121
См.: Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe, 1933–39. — Houndsmills: Macmillan, 1984; Furet F. Le passé dʼune illusion: Essai sur lʼidée communiste au XXe siècle. — Paris: Rober Laffont, 1995; Brown A. The Rise and Fall of Communism.
122
Подробнее об этих цифрах будет идти речь в этом и следующем разделах.
123
Об этой диалектике см.: Burrin P. Fascisme, nazisme, autoritarisme. — Paris: Seuil, 2000.— Pp. 202, 209. См. также: Weber E. The Hollow Years: France in the 1930s. — New York: Norton, 1994. О Блюме см.: Junt T. The Burden of Responsibility: Blum, Camus, Aron, and the French Twentieth Century. — Chicago: University of Chicago Press, 1998.
124
Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe. — Рp. 120–121. О советской прессе см.: Schlögel K. Terror und Traum. — Pp. 136–137. См. также: Beevor A. The Battle for Spain: The Spanish Civil War 1936–1939. — London: Penguin, 2006. По главным моментам я ссылаюсь на книгу: Furet F. Le passé dʼune illusion.
125
Orwell G. Homage to Catalonia. — San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1980. — Pp. 53–64. Цит.: Schlögel K. Terror und Traum. — P. 148. См. также: Brown A. The Rise and Fall of Communism. — P. 89.
126
Про 11 мая см.: Kuromiya H., Mamoulia G. Anti-Russian and Anti-Soviet Subversion: The Caucasian-Japanese Nexus, 1904–1945 // Europe-Asia Studies. — 2009. — № 61 (8). — P. 1427.
127
Цит.: Kuromiya H., Libera P. Notatka Włodzimierza Bączkowskiego na temat współpracy polsko-japońskiej wobec ruchu prometejskiego (1938) // Zeszyty Historyczne. — Pp. 133, 119.
128
Levine H. In Search of Sugihara. — New York: The Free Press, 1996. — Pp. 13–89; Kuromiya H., Pepłoński A. Między Warszawą a Tokio: Polsko-japońska współpraca wywiadowcza 1904–1944. — Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009. — Pp. 160–175; Colley M. Gareth Jones: A Manchukuo Incident. — Newark: self-published, 2001.
129
Хаслам предлагает анализ Китая в рамках Народного фронта. См.: Haslam J. The Soviet Union and the Threat from the East. — Pp. 64–70. О Синьцзян см.: Millward J.A. Eurasian Crossroads. — Pp. 206–207. О «Великом походе» см.: Brown A. The Rise and Fall of Communism. — P. 100.
130
См.: Kuromiya H. Stalin. — P. 136.
131
Цит.: McLoughlin B. Mass Operations of the NKVD, 1937–8: A Survey // Stalinʼs Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union / Ed. by McLoughlin B., McDermott K. — Houndsmill: Palgrave, 2003. — P. 121.
132
Khlevniuk O. The Objectives of the Great Terror, 1937–1938 // Soviet History 1917–1953: Essays in Honour of R.W. Davis / Ed. by Cooper J., Perrie M., Rhees E.A. — Houndmills: Macmillan, 1995; Kuromiya H. Stalin. — Pp. 118–119.
133
Цит.: Kuromiya H. Stalin. — Pp. 134, 101.
134
Об истории «троек» см.: Wheatcroft S.G. Towards Explaining the Changing Levels of Stalinist Repression in the 1930s: Mass Killings // Challenging Traditional Views of Russian History / Ed. by Wheatcroft S.G. — Houndmills: Palgrave, 2002. — Pp. 126–139. Общую информацию о государственной милиции см.: Andrew C., Gordievsky O. KGB: The Inside Story of Foreign Operations from Lenin to Gorbachev. — London: Hodder & Stoughton, 1990; Dziak J. Chekisty: A History of the KGB. — Lexington: Lexington Books, 1988.
135
Getty J.A, Naumov O.V. Yezhov: The Rise of Stalinʼs «Iron Fist». — New Haven: Yale University Press, 2008. — P. 140; Kuromiya H. Stalin. — P. 116.
136
О помощниках Ежова и их методах работы см.: Wheatcroft S.G. Agency and Terror: Evdokimov and Mass Killing in Stalinʼs Great Terror // Australian Journal of Politics and History. — 2007. — № 53 (1). — Pp. 38–40. Об озабоченности Сталина здоровьем Ежова см.: Getty J.A, Naumov O.V. Yezhov. — P. 216.
137
Цит.: Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe. — P. 129. Об угрозе Бухарина см.: Kuromiya H. Stalin. — P. 83.
138
Цит.: Brown A. The Rise and Fall of Communism. — P. 122. Были, конечно же, и исключения, например, Антоний Слонимский (см.: Shore M. Caviar and Ashes: A Warsaw Generationʼs Life and Death in Marxism. — New Haven: Yale University Press, 2006. — P. 150). О фашизме и антифашизме см.: Furet F. Le passé dʼune illusion.
139
Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 282. См. также: Kuromiya H. Stalin. — P. 121. Тема силы в слабости развита в книге: Furet F. Le passé dʼune illusion: Essai sur lʼidée communiste au XXe siècle. — Paris: Rober Laffont, 1995
140
Orwell G. Homage to Catalonia. — Pp. 145–149 (цитата на с. 149). См. также: Furet F. Le passé dʼune illusion. — Pp. 296, 301, 306; Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe. — P. 133.
141
См.: Jansen M., Petrov N. Stalinʼs Loyal Executioner: Nikolai Ezhov, 1895–1940. — Stanford: Hoover University Press, 2002. — P. 75. См. также: Wieczerkiewicz P.P. Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939. — Warszawa: Rytm, 2001. — P. 296 (это фундаментальное исследование о репрессиях в рядах военных).
142
Evans R.J. The Third Reich in Power. — Pp. 21–22.
143
Evans R.J. The Third Reich in Power. — Pp. 34, 39; Shore Z. What Hitler Knew: The Battle for Information in Nazi Foreign Policy. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — Pp. 31, 37.
144
О продвижении Гиммлера к власти см.: Longerich P. Heinrich Himmler: Biographie. — Berlin: Siedler, 2008. О структуре полиции см.: Westermann E.B. «Ordinary Men» or «Ideological Soldiers»? Police Battalion 310 in Russia, 1942 // German Studies Review. — 1998. — № 21 (1). — P. 45.
145
Evans R.J. The Third Reich in Power. — P. 627; Lee S.J. European Dictatorship 1918–1945. — London: Routledge, 2000. — P. 172.
146
Сравните с: Wheatcroft S.G. Towards Explaining the Changing Levels of Stalinist Repression in the 1930s. — P. 139.
147
Цит.: Baberowski J. Der Feind ist überall: Stalinismus im Kaukasus. — Munich: Deutsche Verlags-Anstalt, 2003. — Pp. 758–759.
148
Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 280; Viola L. The Unknown Gulag. — P. 195.
149
О религиозности см.: McLoughlin B. Mass Operations of the NKVD, 1937–8. — P. 124; Binner R., Junge M. «S etoj publikoj ceremonitʼsja ne sleduet»: Die Zielgruppen des Befehls Nr. 00447 und der Große Terror aus der Sicht des Befehls Nr. 00447 // Cahiers du Monde russe. — 2002. — № 43 (1). — Pp. 181–183.
150
Shearer D.R. Social Disorder, Mass Repression, and the NKVD During the 1930s // Cahiers du Monde russe. — 2002. — № 42 (2–3/4). — Pp. 527–531 (цитата на с. 531).
151
О сибирском терроре см.: Ablažej N. Die ROVS-Operation in der Westsibirischen Region // Stalinismus in der sowjetischen Provinz 1937–1938 / [Ed. by Binner R., Bonwetsch B., Junge M. — Berlin: Akademie Verlag, 2010. — Pp. 287–298; Baberowski J. Der rote Terror: Die Geschichte des Stalinismus. — Munich: Deutsche Verlags-Anstalt, 2003. — Pp. 189–190; Kuromiya H. Accounting for the Great Terror // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. — 2003. — № 53 (1). — P. 93.
152
Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde: Massenmord und Lagerhaft nach Befehl 00447 // Cahiers du Monde russe. — 2001. — № 42 (2–3/4). — Pp. 561–562; Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 283. О «дополнительной тысяче» см.: Jansen M., Petrov N. Stalinʼs Loyal Executioner. — Pp. 82, 87.
153
Про «раз и навсегда» см.: Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. Wie der Terror. — Pp. 565, 567. Про указанные цифры см.: Никольський В.М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — Донецьк: Видавництво Донецького Національного університету, 2003. — С. 93.
154
Вашлин А.Ю. Террор районного масштаба: «Массовые операции» НКВД в Кунцевском районе Московской области 1937–1938 гг. — Москва: Росспэн, 2004. — С. 38. По поводу «лучше сделать слишком много…» см.: Baberowski J. Der rote Terror. — P. 192.
155
Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — Pp. 565–568.
156
Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — P. 567.
157
Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — P. 568. О случае с туалетом см.: Michniuk W. Z historii represji politycznych przeciwko Polakom na Białorusi w latach trzydziestych // Polska-Białoruś 1918–1945: Zbiór studiów i materiałów / Ed. by Balcerak W. — Warszawa: IH PAN, 1993. — P. 118. См. также: Weissberg-Cybulski A. Wielka czystka / Transl. by Ciołkosz A. — Paris: Institut Litteraire, 1967. — P. 293. О подписывании чистых страниц см.: McLoughlin B. Mass Operations of the NKVD, 1937–8. — P. 127.
158
Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — Pp. 571–577. Иногда приказы Сталина были очень локальными и точными, например, см.: Канвеер сьмерци / Пад ред. Кузьняцоȳа И. — Минск: Наша Нива, 1997. — Сc. 72–73. На Соловках были расстреляны около 1825 заключенных.
159
Про Омск см.: Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — Pp. (557–580). О вынесении приговоров 1301 осужденному за одну ночь см.: McLoughlin B. Mass Operations of the NKVD, 1937–8. — P. 129. См. также: Khlevniuk O.V. The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror. — New Haven: Yale University Press, 2004. — С. 150.
160
Цитаты и о приемах расстрелов см.: McLoughlin B. Mass Operations of the NKVD, 1937–8. — Pp. 130, 131; Schlögel K. Terror und Traum. — Pp. 602, 618. О взрывчатке см.: Gregory P.R. Terror by Quota: State Security from Lenin to Stalin. — New Haven: Yale University Press, 2009. — P. 71.
161
О расстреле 35 454 человек см.: Юнге М., Бордюгов Г., Биннер Р. Вертикаль большого террора. — Москва: Новый Хронограф, 2008. — С. 201. Об остальных цифрах см.: Binner R., Junge M. «S etoj publikoj ceremonitʼsja ne sleduet». — С. 207. О лагерях см.: Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 285; Khlevniuk O. The History of the Gulag. — С. 332. О стариках см.: Никольський В.М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — С. 99. О расстреле тридцати пяти глухонемых см.: Schlögel K. Terror und Traum. — P. 624; McLoughlin B. Mass Operations of the NKVD, 1937–8. — P. 136; Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — P. 590.
162
О событиях декабря и февраля см.: Nikolʼskij V. Die «Kulakenoperaion» im ukrainischen Donbass // Stalimismus in der sowjetischen Provinz 1937–1938 / Ed. by Binner R., Bonwetsch B., Junge M. — Berlin: Akademie Verlag, 2010. — P. 623; Никольський В.М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — С. 100. Об интерпретации Леплевского категорий из Приказа № 00447 см.: Šapoval J. Die Behandlung der «ukrainischen Nationalisten» im Gebiet Kiev // Stalinismus in der sowjetischen Provinz 1937–1938 / Ed. by Binner Rolf, Bonwetsch Bernd, Junge Marc. — Berlin: Akademie Verlag, 2010. — Pp. 339, 341. Об аресте 40 530 человек см.: Нікольський. Репресивна діяльність. — С. 153. О добавленных 23 650 человек к смертной квоте см.: Šapoval J. Die Behandlung der «ukrainischen Nationalisten» im Gebiet Kiev. — P. 343. О цифрах 70 868, 35 563 и 830 см.: Юнге и др. Вертикаль большого террора. — С. 533. О цифрах 1102 и 1226 см.: Nikolʼskij V. Die «Kulakenoperaion» im ukrainischen Donbass. — Pp. 634–635.
163
Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — Warszawa: Wspólnota Polska, 1998. — P. 243.
164
Гурьянов А. Е. Обзор советских репрессивных кампаний против поляков и польских граждан // Поляки и русские: Взаимопонимание и взаимонепонимание / Под ред. Липатова А.В. и Шайтанова И.О. — Москва: Индрик, 2000. — С. 202.
165
Goeschel C., Wachsmann N. Introduction. — Pp. 26–27.
166
См.: Evans R.J. The Third Reich at War. — New York: Penguin, 2009. — P. 535.
167
Goeschel C., Wachsmann N. Introduction. — Pp. 4, 20, 21, 27; Evans R.J. The Third Reich in Power. — P. 87. О качающемся маятнике национальной политики очень хорошо сформулировано в книге: Martin T. Affirmative Action Empire. — Ithaca: Cornell University Press, 2001.
168
О 267 приговорах в нацистской Германии см.: Evans R.J. The Third Reich in Power. — Pp. 69–70.
169
Отличный анализ национальных операций см.: Martin T. The Origins of Soviet Ethnic Cleansing // Journal of Modern History. — 1998. — № 70 (4). — Pp. 813–861. Цит.: Jansen M., Petrov N. Stalinʼs Loyal Executioner. — P. 96. См. также: Baberowski J. Der rote Terror. — P. 198.
170
Детальнее про польский вопрос см.: Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 115–132.
171
Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 115–116.
172
См.: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 210.
173
Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — Pp. 211–213. О Сохацком см.: Kieszczyński L. Represje wobec kadry kierowniczej KPP // Tragedia Kommunistycznej Partii Polski / Ed. by Maciszewski J. — Warszawa: Książka і Wiedza, 1989. — P. 202. Детальнее о Вандурском см.: Shore M. Caviar and Ashes.
174
См. его книгу: Reguła J.A. Mitzenmacher Józef or Mützenmacher Mieczysław. Historia Komunistycznej Partji Polski. — Toruń: Portal, 1994 (1934).
175
Про январь 1934 года см.: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — Pp. 226–227. О мотивах и масштабах последующих депортаций см.: Kupczak J. Polacy na Ukrainie w latach 1921–1939. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994. — P. 324.
176
Про первую подсказку см.: Kuromiya H. The Voices of the Dead: Stalinʼs Great Terror in the 1930s. — London: Yale University Press, 2007. — P. 221. Про «знаю все» см.: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — Pp. 226–227. См. также: Morris J. The Polish Terror: Spy Mania and Ethnic Cleansing in the Great Terror // Europe-Asia Studies. — 2004. — № 56/5 (July). — Pp. 756–757.
177
Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 227; Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 119–120.
178
Никольський В.М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — С. 337; Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 227. Детальнее о Балицком см.: Шаповал Ю., Пристайко В., Золотарьов В. Всеволод Балицький // ЧК-ГПУ-НКВД в Україні: Особи, факти, документи. — Київ: Абрис, 1997. — С. 69–74.
179
Больше про «польскую операцию» см.: Рубльов О., Репрінцев В. Репресії проти поляків в Україні у 30-ті роки // З архівів ВУЧК-ГПУ-НКВД-КГБ. — 1995. — № 1 (2). — С. 126; Paczkowski A. Pologne, la «nation ennemie» // Le livre noir du communisme: Crimes, terreur, repression / Ed. by Courtois S., Werth N., Panné J.-L., Paczkowski A., Bartosek K., Margolin J.-L. — Paris: Robert Laffont, 1997. — P. 400; Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 220.
180
Текст оригинального Приказа № 00485 см.: http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/370811.htm (прим. пер.).
181
О Приказе № 00485 см.: Ленинградский мартиролог 1937–1938. — С.-Петербург: Российская национальная библиотека, 1996. — Т. 4. — С. 454–456.
182
Другие примеры см.: Gilmore G. Defying Dixie: The Radical Roots of Civil Rights, 1919–1950. — New York: Norton, 2008.
183
Petrov N., Roginskii A. The «Polish Operation» of the NKVD // Stalin’s Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union / Ed. by McLoughlin B. and McDermott K. — Houndsmill: Palgrave, 2003. — P. 154; Никольський В.М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — С. 105.
184
Про «поставщиков» см.: Kuromiya H. Stalin. — P. 118. О польских дипломатах см.: Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 121–127. Про цифры о Центральном комитете см.: Kieszczyński L. Represje wobec kadry kierowniczej KPP. — P. 198. Бесценную информацию про жизнь польских коммунистов в СССР см.: Budzyńska C. Strzępy rodzinnej sagi. — Warsaw: Żydowski Instytut Historyczny, 1997.
185
Цит.: Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. // Репрессии против поляков и польских граждан / Под ред. Гурьянова А.Е. — Москва: Звенья, 1997. — С. 23. Об использовании телефонной книги см.: Brown K. A Biography of No Place. — Cambridge: Harvard University Press, 2004. — P. 158.
186
Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 240.
187
Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 28; Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 294.
188
Цитата и цифры: Наумов Л. Сталин и НКВД. — Москва: Яуза, 2007. — С. 299–300. Примеры см.: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — Pp. 223, 246.
189
О семье Юревич см.: Głębocki H. Pierwszy naród ukarany: świadectwa Polaków z Leningradu // Arcana. — 2005. — №№ 64–65. — Pp. 158–166.
190
О семье Маковских см.: Głębocki H. Pierwszy naród ukarany: świadectwa Polaków z Leningrau // Arcana. — 2005. — № 64–65. — Pp. 166–172. О цифре 6597 см.: Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 168.
191
Ilic M. The Great Terror in Leningrad: A Quantitative Analysis // Europe — Asia Studies. — 2000. — № 52 (8). — P. 1522.
192
О просыпании см.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 236. Свидетельства о «душегубках», которые позже будут использовать для обозначения немецких газенвагенов, см.: Schlögel K. Terror und Traum. — P. 615. О Кунцево см.: Вашлин А.Ю. Террор районного масштаба. — С. 40, 44.
193
Об истоках польской приграничной идентичности см.: Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1956–1999. — New Haven: Yale University Press, 2003. Редефиниция советских поляков — центральная тема книги: Brown K. A Biography of No Place. — Cambridge: Harvard University Press, 2004.
194
Про национальные чистки см.: Наумов Л. Сталин и НКВД. — С. 262–266 (цитата о цвете нации — на с. 266). Цитата Бермана см.: Michniuk W. Z historii represji politycznych przeciwko Polakom na Białorusi w latach trzydziestych. — P. 115. Про 218 писателей см.: Mironowicz E. Białoruś. — Warszawa: Trio, 1999. — Pp. 88–89. См. также: Юнге М., Бордюгов Г., Биннер Р. Вертикаль большого террора. — С. 624.
195
Детальнее об этом способе убийства см.: Goujon A. Kurapaty (1937–1941): NKVD Mass Killings in Soviet Belarus. — Unpublished paper, 2008; Marples D. Kuropaty: The Investigation of a Stalinist Historical Controversy // Slavic Review. — 1994. — № 53 (2). — Pp. 513–517; Ziółkowska E. Kurapaty // Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej. — 2009. — № 96/97. — Pp. 47–49.
196
Про 17 772 приговоров см.: Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 168. Об общем количестве смертей (61 501) см.: Morris J. The Polish Terror. — P. 759.
197
Jancen et al. Stalinʼs Executioner. — P. 258. Про Успенского см.: Parris Michael. The Lesser Terror: Soviet State Security, 1939–1953. — Santa Barbara: Praeger, 1996. — Pр. 6, 11; Kuromiya H. Freedom and Terror in the Donbas. — P. 240.
198
Werth N. La terreur et le désarroi. — P. 292.
199
Про Мошинску и Ангельчик см.: Kuromiya Н. The Voices of the Dead. — Pp. 49–51, 221–223.
200
Цит.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 94. Про Жмеринку см.: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 225.
201
Цит.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — P. 244. См. также: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 235; IIwanow Mikołaj. Pierwszy naród ukarany: Stalinizm wobec polskiej ludności kresowek 1921–1938. — Warszawa: Omnipress, 1991. — P. 153.
202
Про Кошевич, белье и записку см.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — Pp. 90, 101, 148.
203
Про осень 1937 года и сиротские приюты см.: Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 26; Kupczak J. Polacy na Ukrainie. — Pp. 327, 329; Jansen M., Petrov N. Stalinʼs Loyal Executioner. — P. 97. О Пивинском и Пашкевич см.: Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. — Pp. 151, 168.
204
Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 30; Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — P. 591; Werth N. La terreur et le désarroi. — Pp. 294, 470.
205
О приговорах, вынесенных для 100 и 138 человек см.: Stroński H. Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939. — P. 228.
206
Про цифру 111 091 см.: Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 32. О предполагаемой цифре 85 тысяч расстрелов советских поляков см.: Петров Н.В., Рогинский А.Б. Польская операция НКВД 1937–1938 гг. — С. 171. Похожая цифра озвучена и в: Jansen M., Petrov N. Stalinʼs Loyal Executioner. — P. 99. Наумов предполагает, что поляков погибло 95 тысяч, — см.: Наумов Л. Сталин и НКВД. — С. 299. См. также: Schlögel K. Terror und Traum. — P. 636.
207
Сравните с почти идентичными подсчетами Морриса (Morris J. The Polish Terror. — P. 762).
208
Про сравнительное число арестов см.: Хаустов В. Деятельность органов государственной безопасности НКВД СССР (1934–1941 гг.). — Дис. на соискание…. докт. истор. н. — М.: Академия Федеральной Службы Безопасности Российской Федерации, 1997. — С. 316. Здесь и далее замечания о слабом присутствии польской разведки в 1937 и 1938 годах основаны на многонедельных обозрениях соответствующих файлов Второго Департамента Польского генеральского состава в Польских военных архивах (Centralne Archiwum Wojskowe, CAW) — детальнее о спектре архивных цитат см.: Snyder T. Sketches from a Secret War. — Pp. 83–112. Там же я касаюсь вопроса о вреде, нанесенном Большим террором по позициям советской безопасности.
209
На Кавказе меньшее число людей тоже были насильно переселены — см.: Baberowski J. Der Feind ist überall: Stalinismus im Kaukasus. — Pp. 771–772. О расстреле 20 474 человек см.: Kuromiya H. The Great Terror and «Ethnic Cleansing»: The Asian Nexus. — Неизданная статья, октябрь 2009. — P. 13. Также см.: Gelb M. An Early Soviet Ethnic Deportation: The Far-Eastern Koreans // Russian Review. — 1995. — № 54 (3). — Pp. 389–412.
210
Цит.: Evans R.J. The Third Reich in Power. — P. 357. О «немецкой операции» см.: Приказ № 00439 (55 005 вынесенных приговоров, 41 989 — смертных приговоров). См. также: Schlögel K. Terror und Traum. — P. 628.
211
Khlevniuk O. The History of the Gulag. — P. 147. Я цитирую цифры из: Binner R., Junge M. «S etoj publikoj ceremonitʼsja ne sleduet». — P. 207. Мартин приводит цифру 386 798 смертных приговоров по Приказу № 00447 (см.: Martin T. The Origins of Soviet Ethnic Cleansing. — P. 855).
212
Никольський В. М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — С. 402.
213
См.: Gregory P.R. Terror by Quota. — P. 265.
214
Никольський В. М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні. — С. 340.
215
Khlevniuk O. Party and NKVD: Power Relationships in the Years of the Great Terror // Stalinʼs Terror: High Politics and Mass Repression in the Soviet Union / Ed. by McLoughlin B., McDermott K. — New York: Palgrave Macmillan, 2003. — Pp. 23, 28; Binner R., Junge M. Wie der Terror «Gross» wurde. — Pp. 591–593.
216
О первых двух категориях см.: Наумов Л. Борьба в руководстве НКВД в 1936–1938 гг. — Москва: Модерн-А, 2006. — С. 119; о третьей — Золоторьов В. Начальницький склад НКВС УРСР у середині 30-х рр. // З архівів ВУЧК-ГПУ-НКВД-КГБ. — 2001. — № 2. — С. 326–331.
217
О соотношении офицерского состава см.: Петров Н., Скоркин К. В. Кто руководил НКВД, 1934–1941. — Москва: Звенья, 1999. — С. 475; Gregory P.R. Terror by Quota. — P. 63.
218
О государственных пенсиях см.: Kotkin S. Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilization. — Berkeley: University of California Press, 1995. — P. 122.
219
Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe, 1933–39. — P. 194.
220
Hirsch F. Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union. — Ithaca: Cornell University Press, 2005. — Pp. 293–294.
221
Об Австрии см.: Dean M. Robbing the Jews: The Confiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1933–1945. — Cambridge: Cambridge University Press, 2008. — Pp. 86, 94, 105.
222
О выселениях см.: Tomaszewski J. Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 r. — Łódź: PWN SA, 1998. — Pp. 5, 139 и по тексту. Также см.: Longerich P. Politik der Vernichtung. — Pp. 193–204; Kershaw I. Hitler: A Biography. — New York: W.W. Norton, 2008. — Pp. 459, 472.
223
Goeschel C., Wachsmann N. Introduction. — P. 24.
224
О 12 ноября 1938 года см.: Polian P. Hätte der Holocaust beinahe nicht stattgefunden? Überkegungen zu einem Schriftwechsel im Wert von zwei Millionen Menschenleben // Besatzung, Kollaboration, Holocaust / Ed. by Hurter Johannes, Zarusky J. — Munich: R. Oldenbourg Verlag, 2008. — P. 4.
225
О Мадагаскаре см.: Polian P. Hätte der Holocaust beinahe nicht stattgefunden? Überkegungen zu einem Schriftwechsel im Wert von zwei Millionen Menschenleben // Besatzung, Kollaboration, Holocaust / Ed. by Hurter J., Zarusky J. — Munich: R. Oldenbourg Verlag, 2008. — Pp. 4, 8. О ревизионистах см.: Arens M. The Jewish Military Organization (ŻZW) in the Warsaw Ghetto // Holocaust and Genocide Studies. — 2005. — № 19 (2). — P. 205; Spector S. Żydzi wołyńscy w Polsce międzywojennej i w okresie II wojny światowej (1920–1944) // Europa Nieprowincjonalna / Ed. by Jasiewicz K. — Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1999. — P. 539.
226
О польско-немецких отношениях см.: Roos H. Polen und Europa. — Pp. 253, 396; Kershaw I. Hitler. — P. 475; Weinberg G.L. The Foreign Policy of Hitlerʼs Germany. — Chicago: University of Chicago Press, 1980. — Pp. 20, 404, 484.
227
Цит.: Evans R.J. The Third Reich in Power. — P. 604.
228
Kershaw I. Hitler. — P. 482; Zarusky J. «Hitler bedeutet Krieg»: Der deutsche Weg zum Hitler-Stalin-Pakt // Osteuropa. — 2009. — № 59 (7/9). — Pp. 106–107.
229
См.: Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe, 1933–39. — Pp. 90, 153. О Литвинове см.: Herf J. The Jewish Enemy: Nazi Propaganda During World War II and the Holocaust. — Cambridge: Harvard University Press, 2006. — P. 104; Orwell G. Orwell and Politics. — London: Penguin, 2001. — P. 78.
230
Цит.: Wieczerkiewicz P.P. Łańcuch śmierci. — P. 323.
231
Haslam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe, 1933–39. — P. 227. Цит.: Weinberg G.L. A World at Arms: A Global History of World War II. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 52. Я не касаюсь здесь происходившего с Кёстлером в Испании, что совпало с заключением в тюрьму его друга Вайсберга в СССР (см.: Koestler A. Untitled // The God That Failed / Ed. by Crossman R. — London: Hamilton, 1950. — Pp. 75–80).
232
Цит.: Lukacs J. The Last European War. — New Haven: Yale University Press, 1976. — Pp. 58–59.
233
Krebs G. Japan and the German-Soviet War, 1941 // From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941 / Ed. by Wegner Bernd. — Providence: Berghahn Books, 1997. — P. 543; Haslam J. The Soviet Union and the Threat from the East. — Houndsmills: Macmillan, 1992. — P. 132.
234
Levine H. In Search of Sugihara. — P. 121; Rotner S.P. Japanese Diplomats and Jewish Refugees: A World War II Dilemma. — Westport: Praeger, 1998. — P. 102; Kuromiya H., Pepłoński A. Między Warszawą a Tokio: Polsko-japońska współpraca wywiadowcza 1904–1944. — Pp. 470–485; Hasegawa T. Racing the Enemy: Stalin, Truman, and the Surrender of Japan. — Cambridge: Harvard University Press, 2005. — P. 13.
235
Böhler J. «Größte Härte»: Verbrechen der Wehrmacht in Polen September/Oktober 1939. — Osnabrück: Deutschs Historisches Institut, 2005. — Pp. 16, 69, 72, 74; Böhler J. Der Überfall: Deutschlands Krieg gegen Polen. — Frankfurt am Main: Eichborn, 2009. — P. 100. О цифре 158 см.: Datner S. 55 Dni Wehrmachtu w Polsce. — Warsaw: MON, 1967. — P. 94.
236
О Варшаве см.: Böhler J. Der Überfallö. — Pp. 171–172. О расстреле истребителями колонн беженцев см.: Datner S. 55 Dni Wehrmachtu w Polsce. — P. 96; Mazower M. Hitlerʼs Empire: Nazi Rule in Occupied Europe. — London: Allen Lane, 2008. — P. 67.
237
Naumann M. Die Mörder von Danzig // Die Zeit. — 10.09.2009. — Pp. 54–55; Grass G. Beim Häuten der Zwiebel. — Munich: Deutscher Taschenbuch Verlag. — 2008. — Pp. 15–16.
238
О смерти немецких солдат как об «убийстве» см.: Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — Warszawa: MON, 1964. — P. 73. О «дерзости» см.: Lukacs J. The Last European War. — P. 58. О сарае и кавалеристах см.: Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — Pp. 72, 69; Rossino A.B. Hitler Strikes Poland: Blitzkrieg, Ideology, and Atrocity. — Lawrence: University Press of Kansas, 2003. — Pp. 166, 169; Böhler J. «Größte Härte». — P. 23.
239
См. Mallmann K.-M., Bühler J., Matthäus J. Einsatzgruppen in Polen: Darstellung und Dokumentation. — Darmstadt: WGB, 2008. — P. 54.
240
О Цепелеве см.: Böhler J. «Größte Härte». — P. 131. О красном кресте см.: Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — Pp. 181, 184. О других танковых нападениях см.: Datner J. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — P. 62.
241
О «поляках-рабах» и гримасе смерти см.: Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — Pp. 141, 204. О «намерении Лидера уничтожить и искоренить польский народ» см.: Mallmann K.-M., Bühler J., Matthäus J. Einsatzgruppen in Polen. — P. 57.
242
Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — Pp. 138, 141; Böhler J. «Größte Härte». — P. 100.
243
Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — Warszawa: Świat Książki, 2008. — Pp. 52–53.
244
Böhler J. «Größte Härte». — P. 19.
245
О городе Солец см.: Böhler J. «Größte Härte». — P. 116. О еврейском мальчике, у которого попросили воды, см.: Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — P. 172. О Дынуве см.: Böhler J. «Größte Härte». Der Überfall. — P. 200.
246
См.: Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — P. 234). Такие же цифры приведены в книге: Mallmann K.-M., Bühler J., Matthäus J. Einsatzgruppen in Polen. — P. 88.
247
См.: Böhler J. «Größte Härte». «Größte Härte». — P. 140.
248
См. Böhler J. «Größte Härte». Der Überfall. — P. 138.
249
Об основаниях для такой надежды см.: Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — London: Gryf Printers, 1974. — Pp. 54–59.
250
Цит.: Weinberg G.L. A World at Arms. — P. 57.
251
О предательстве во Львове см.: Katyn: A Crime Without Punishment / Ed. by Cienciala A.M., Lebedeva N.S., Materski W. — New Haven: Yale University Press, 2007. — P. 20; Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — Nakład Oddziału Kultury і Praсy II Korpusu, 1945. — P. 9–10; Wnuk R. «Za pierwszego Sowieta». Polska konspiracjz na Kresach Wschodnich II Rzeszypospolitej. — Warszawa: IPN, 2007. — P. 35.
252
Об украинской степи см.: Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — P. 15. О чувствах польских фермеров см.: Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 98–99.
253
По подсчетам Грицюка, военнопленных было 125 тысяч (Hryciuk G. Victims 1939–1941: The Soviet Repressions in Eastern Poland // Shared History — Divided Memory: Jews and Others in Soviet-Occupied Poland / Ed. by Barkan E., Cole E. A., Struve K. — Leipzig: Leipzig University-Verlag, 2007. — P. 179), а по подсчетам Циенциала — 230–240 тысяч (Katyn: A Crime. — P. 26) .
254
См.: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 180.
255
Примеры того, как люди из тюрьмы попадали во власть в разных районах, см.: HI 209/1/10420, HI 209/6/5157, HI 209/11/4217, HI 210/14/10544, HI 210/14/4527, HI 210/14/2526, HI 209/13/2935, HI 210/12/1467. О вышеперечисленных случаях бесчинств см.: Gross J.T. Revolution from Abroad: The Soviet Conquest of Polandʼs Western Ukraine and Western Belorussia. — Princeton: Princeton University Press, 2000. — Pp. 37, 44. Детальнее о подобных случаях см.: HI 209/13/2935, HI 209/13/3124, HI 210/1/4372, HI 210/5/4040, HI 210/14/4908, HI 209/7/799.
256
О типичном приговоре см.: Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresów. Ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941. — Warszawa: Volumen, 1998. — P. 172. Об аресте 109 400 человек и о 8513 людях, приговоренных к смерти, см.: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 182. О диспропорции цифр арестов и заключения в тюрьму см.: Khlevniuk O. The History of Gulag. — P. 236; Głowacki A. Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941. — Łódź: Wydawnictwo Uniwesytetu Łódzkiego, 1998. — P. 292.
257
О 61 тысяче польских граждан см.: Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — Pp. 15, 30 (о «разрушить Польшу» — Р. 77). См. также: Ingrao C. Violence de guerre, violence génocide: Les Einsatzgruppen // La violence de guerre 1914–1945 / Ed. by Audion-Rouzeau S., Becker A., Ingrao Chr., Rousso H. — Paris: Éditions Complexes, 2002. — Pp. 219–220. О Гейдрихе и Гитлере см.: Mallmann K.-M., Bühler J., Matthäus J. Einsatzgruppen in Polen. — P. 57; Mańkowski Z. Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GKBZpNO-IPN, 1922. — P. 7. О докторских степенях см.: Browning C.R. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 — March 1942. — Lincoln: University of Nebraska Press, 2004. — P. 16.
258
О Катовице см.: Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — P. 78. Об отсутствии точного числа жертв см.: Mallmann K.-M., Bühler J., Matthäus J. Einsatzgruppen in Polen. — P. 80.
259
У Айнзацгруппы z.b.V было задание выгнать евреев (см. Rossino A.B. Hitler Strikes Poland. — Pp. 90, 94, 98, 101 (указана цифра 22 тысячи человек)). О Пшемысле см.: Böhler J. Der Überfall. — Pp. 202–203. См. также: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht: Deutsche Militärbestazung und einheimische Bevölkerung in der Sowjetunion 1941–1944, Munich: R. Oldenbourg, 2008 Herrschaft. — P. 52.
260
О Гитлере см.: Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution: The Nazi Program for Deporting Ethnic Poles, 1939–1941. — Lowrence: University Press of Kansas, 2007. — P. 53. О Франке см.: Seidel R. Deutsche Besatzungspolitik in Polen: Der Distrikt Radom 1939–1945. — Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2006. — P. 184. О Франке как бывшем юристе Гитлера см.: Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 74.
261
Wnuk R. «Za pierwszego Sowieta». — Pp. 13–23. Авторитетным изданием по этой теме является: Gross J.T. Revolution from Abroad: The Soviet Conquest of Polandʼs Western Ukraine and Western Belorussia. — Princeton: Princeton University Press, 2002.
262
Wnuk R. «Za pierwszego Sowieta». — P. 23; Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 199.
263
О 139 794 угнанных из собственных домов см.: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 184. Гловацкий пишет о температуре минус 42 градуса по Цельсию (см.: Głowacki A. Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941. — P. 328); см. также: Jolluck K.R. Exile and Identity: Polish Women in the Soviet Union During World War II. — Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2002. — P. 16.
264
Об «аде» и умиравших стариках см.: Polskie dziezi na tułzczych szlakach 1939–1950 / Ed. by Wróbel J., Żelazko J. — Warszawa: IPN, 2008. — Pp. 156, 178. См. также: Gross J.T. Revolution from Abroad. — Pp. 214–218. Об «их мечтах и их желаниях» см.: Gruszińska I., Gross J.T. War Through Childrenʼs Eyes: The Soviet Occupation and the Deportations, 1939–1941. — Stanford: Hoover Institution Press, 1981. — P. 78.
265
Jolluck K.R. Exile and Identity. — P. 41.
266
До 1 июля 1941 года в спецпоселениях среди депортированных умерло 10 864 человека — см.: Khlevniuk O. The History of the Gulag. — P. 279. О «местных» см.: The Dark Side of the Moon. — London: Faber and Faber, 1946. — P. 143. О распухшем отце и сапогах см.: Gruszińska I., Gross J.T. War Through Childrenʼs Eyes. — Pp. 63, 88.
267
О скелетах, о том, «что было у него на сердце», и эмблеме с белым орлом см.: Gruszińska I., Gross J.T. War Through Childrenʼs Eyes. — Pp. 191, 202, 78 (а также 71, 194).
268
Pankowicz A. Akcja AB w Krakowie // Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1992. — P. 43; Burleigh M. Germany Turns Eastwards: A Study of Ostforschung in the Third Reich. — Cambridge: Cambridge University Press, 1988. — P. 275.
269
Цит.: Shore Z. What Hitler Knew: The Battle for Information in Nazi Foreign Policy. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — P. 15. См. также: Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — P. 56.
270
Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — Pp. 59, 75.
271
Об указанных цифрах см.: Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — P. 59; Życie i zagłada Żydów polskich 1939–1945: Relacje świadków / Ed. by Grynberg M., Kotowska M. — Warsaw: Oficyna Naukowa, 2003. — P. xii; Hilberg R. The Destruction of the European Jews. — New Haven: Yale University Press, 2003. — 3 vols. — Pp. 156, 189 (volume I).
272
О цифрах депортированных см.: Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — Pp. 1, 75, 88. Про Овинскую см.: Kershaw I. Hitler. — P. 535; Evans R.J. The Third Reich at War. — Pp. 75–76. Об убийстве 7700 польских граждан из заведений для душевнобольных см.: Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 189. Также см.: Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 85.
273
Цит.: Urbański K. Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim. — Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2004. — P. 32. О Ловиче см.: Życie i zagłada. — Pp. 239–240.
274
Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — Pp. 9, 88, 102.
275
Общее описание трех лагерей см.: Katyn: A Crime. — Pp. 29–33; Abramov V. The Murderers of Katyn. — New York: Hippocrene Books, 1993. — Pp. 46, 83, 101; Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 113–114. О праздновании Рождества см.: Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 156–157.
276
Katyn: A Crime. — P. 33. Об очертаниях тел и скелетах см.: Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — Pp. 16, 31; Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 115–117. О воронье см.: Berling Z. Wspomnienia: Z łagrów do Andersa. — Warszawa: PDW, 1990. — P. 34.
277
Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — P. 18; Swianiewicz S. In the Shadow of Katyń. — Calgary: Borealis, 2002. — P. 58; Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 205–209; Katyn: A Crime. — Pp. 33–35, 84–99, 159 (о том, сколько всего было стукачей; согласно данным, приведенным в этой книге, — около сотни).
278
Pamiętniki znalezione w Katyniu. — Paris: Editions Spotkania, 1989. — Pp. 30, 38, 43, 53 (Якубович). Об обратном адресе см.: Swianiewicz S. In the Shadow of Katyń. — P. 65.
279
Про дружбу узников с собаками см.: Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 256–257; Abramov V. The Murderers of Katyn. — Pp. 86, 102; Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — P. 43. О ветеринаре, который за ними ухаживал, см.: Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — Pp. 84, 256.
280
О польском подполье см.: Wnuk R. «Za pierwszego Sowieta». — Pp. 368–371. О решении расстрелять узников см.: Katyn: A Crime. — Pp. 116–120 (цитата на с. 118). Также см.: Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresów. — P. 129.
281
Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresów. — Pp. 131, 144–145, 159.
282
См.: Kalbarczyk S. Przedmioty odnalezione w Bykowni a Kuropatach świadczą o polskości ofiar // Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej. — 2007. — №№ 10–11. — Pp. 47–53.
283
Swianiewicz S. In the Shadow of Katyń. — P. 75; Katyn: A Crime. — Pp. 122, 129–130, 175 (цитата на с. 130). Выдержки из дневника Адама Сольского см.: Zagłada polskich elit. — P. 37.
284
Katyn: A Crime. — P. 124; Zagłada polskich elit. Akcja AB-Katyń. — Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2006. — P. 43.
285
Katyn: A Crime. — P. 124; Zagłada polskich elit. — P. 43. О Блохине см.: Braithwaite R. Moscow 1941: A City and Its People at War. — New York: Knopf, 2006. — P. 45.
286
Katyn: A Crime. — Pp. 126–128; Zagłada polskich elit. — P. 39.
287
Katyn: A Crime. — Pp. 122–123; Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — Pp. 7, 8, 15, 17, 18, 45.
288
Abramov V. The Murderers of Katyn. — P. 46; Swianiewicz S. In the Shadow of Katyń. — Pp. 63, 66.
289
Katyn: A Crime. — P. 34; Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — P. 18; Swianiewicz S. In the Shadow of Katyń. — P. 64; Młynarski B. W niewoli sowieckiej. — P. 225. О том, что информатор думал о системе, см.: Berling Z. Wspomnienia. — P. 32.
290
Цит.: Swianiewicz S. In the Shadow of Katyń — P. 69.
291
Это общее число расстрелов, приведенное в книге Katyn: A Crime (по тексту).
292
Katyn: A Crime. — Pp. 118, 173–174, 198–199 (цитата про отцов на с. 198). Про 60 667 сосланных в спецпоселение в Казахстане см.: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 187. О «бывших людях» см.: Khlevniuk O. The History of the Gulag. — P. 282. Также см.: Goussef C. Les déplacements forcés des population aux frontières russes occidentales (1914–1950) // La violence de guerre 1914–1945 / Ed. by Audoin-Rouxeau S., Becker A., Ingrao Chr., Rousso H. — Paris: Ėditions Complexes, 2002. — P. 188. О том, что женам говорили, что те поедут к мужьям, см.: Jolluck K.R. Exile and Identity. — P. 16. О «вечной грязи и снеге» см.: Gruszińska I., Gross J.T. War Through Childrenʼs Eyes. — P. 79.
293
О помете животных и кабинете НКВД см.: Jolluck K.R. Exile and Identity. — Pp. 40, 122–123. Об экономисте см.: Czapski J. Wspomnienia starobielskie. — P. 27.
294
Про 78 339 депортированных и о том, что 84 % были евреями, см.: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 189.
295
Gruszińska I., Gross J.T. War Through Childrenʼs Eyes. War Through. — P. 221.
296
См.: Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1956–1999. — New Haven: Yale University Press, 2003.
297
Krebs G. Japan and the German-Soviet War, 1941. — Pp. 545, 548; Levine H. In Search of Sugihara. — Pp. 132, 218, 262, 273; Rotner S.P. Japanese Diplomats and Jewish Refugees. — Pp. 102, 107, 113–114.
298
Об указанных цифрах см.: Polian P. Against Their Will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR. — Budapest: CEU Press, 2004. — P. 123. Также см.: Weinberg G.L. A World at Arms. — Pp. 167–169; Kuromiya H., Pepłoński A. Między Warszawą a Tokio. — Pp. 470–485.
299
Число депортированных (408 525 человек) — это сумма депортированных во время главных операций. Резерфорд приводит цифру пятьсот тысяч человек (см.: Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — P. 7).
300
Об Эйхмане и январском предложении 1940 года см.: Polian P. Hätte der Holocaust. — Pp. 3, 7, 19.
301
О возникновении гетто в Лодзи см.: Życie i zagłada. — P. 430. Непревзойденное описание варшавского гетто см.: Engelking B., Leociak J. Getto warszawskie: Przewodnik po nieistniejącym mieście. — Warszawa: OFiS PAN, 2003 (в английском переводе: Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto: A Guide to the Perished City. — New Haven: Yale University Press, 2009). О Шоне см.: B.T. Waldemar Schön — Organizator Getta Warszawskiego // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1964. — № 49. — Pp. 85–90. О планах немцев и о передвижении населения см.: Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — Pp. 100–124.
302
Drozdowski M.M. The History of the Warsaw Ghetto in the Light of the Reports of Ludwig Fischer // Polin. — 1988. — № 3. — Pp. 189–190. Также см.: Engelking B., Leociak J. Getto warszawskie (Раздел 2). О Рингельблюме см.: Friedländer S. The Years of Extermination: Nazi Germany and the Jews, 1939–1945. — New York: HarperCollins, 2007. — P. 160. О туристах также см.: Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 95.
303
Цит.: Zagłada polskich elit. — P. 23. Также см.: Longerich P. The Unwritten Order: Hitlerʼs Role in the Final Solution. — Stroud: Tempus, 2001. — P. 55; Kershaw I. Fateful Choices: Ten Decisions That Changed the World, 1940–1941. — Londond: Penguin Books, 2007. — P. 447. 11 437 человек умерли в Лодзинском гетто в 1941 году (см.: Życie i zagłada. — P. 430).
304
См. пережде всего: Żbikowski A. Żydowscy przesiedleńcy z dystryktu warszawskiego w getcie warszawskim, 1939–1942 // Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim / Ed. by Engelking B., Leociak J., Libionka D. — Warszawa: IfiS PAN, 2007. — Pp. 224–228; а также: Życie i zagłada. — P. 224; Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 124; Kassow S.D. Who Will Write Our History? Rediscovering a Hidden Archive from the Warsaw Ghetto. — New York: Vintage, 2009. — Pp. 107, 273.
305
О Сборов и Ледермане см.: Archiwum Ringelbuma. Tom 2: Dzieci — tajne nauczanie w getsie warszawskim / Ed. by Sakowska R. — Warszawa: ŻIH, 2000. — Pp. 50, 51. Цит.: Żbikowski A. Żydowscy przesiedleńcy z dystryktu warszawskiego w getcie warszawskim, 1939–1942. — P. 260.
306
Sprawozdania świetliczanek z getta warszawskiego // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1975. — № 94. — P. 65 (цитаты на с. 69 и 70).
307
Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 40. Также см.: Tooze A. The Wages of Destruction. — Pp. 364–365; Mańkowski Z. Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940. — Pp. 9–11 (цитата на с. 11). Сравните с: Katyn: A Crime. — Pp. 114–115; Jolluck K.R. Exile and Identity. — P. 15.
308
Wieliczko M. Akcja AB w Dystrykcie Krakowskim // Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1992. — Pp. 34–35; Pankowicz A. Akcja AB w Krakowie. — Pp. 43–45; Zagłada polskich elit. — Pp. 62, 67.
309
Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — Pp. 64–65; Dunin-Wąsowicz K. Akcja AB w Warszawie // Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GRBZpNP-IPN, 1992. — P. 24.
310
Pietrzykowski J. Akcja AB na ziemi częstochowskiej i radomszczańskiej // Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1992. — Pp. 113–115; Jankowski A. Akcja AB na Kielecczyżnie // Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1992. — Pp. 65–66. О борделе для немцев см.: Pietrzykowski J. Akcja AB w Częstochowie. — Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1971. — Рp. 77–78.
311
Pietrzykowski J. Akcja AB na ziemі. — Pp. 114–115.
312
См., например: Pankowicz A. Akcja AB w Krakowie // Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 Akcja AB na ziemiach polskich / Ed. by Mańkowski Z. — Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1992. — P. 44. Про «Мы не знаем…» см.: Katyn: A Crime. — P. 182.
313
Обо всех трех мужчинах см.: Рietrzykowski J. Akcja AB na ziemі. — Pp. 117–118.
314
Dunin-Wąsowicz K. Akcja AB w Warszawie. — Pp. 22–25; Bauer P. Generał Józef Dowbor-Muśnicki 1867–1937. — Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1988. — Pp. 217, 241; The Crime of Katyń: Facts and Documents. — London: Polish Cultural Foundation, 1965. — P. 33; Zagłada polskich elit. — P. 73.
315
Zagłada polskich elit. — P. 77.
316
О Гиммлере и партиях узников см.: Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — Pp. 59, 60, 123–125. Детальнее о партиях см.: Zagłada polskich elit. — P. 69; Seidel R. Deutsche Besatzungspolitik in Polen. О Бах-Зелевском и месте экзекуций см.: Dwork D., Pelt R.J. van. Auschwitz. — New York: Norton, 1996. — Pp. 166, 177. Детальнее об «IG Farben» см.: Tooze A. The Wages of Destruction. — P. 443.
317
О коллективизации см.: Рапорт от 25 ноября 1941 года, SPP 3/1/1/1/1; Шумук Д. Пережите і передумане. — Київ: Видавництво імені Олени Теліги, 1998. — С. 17.
318
Об украинцах, затронутых депортациями, см.: HI 210/14/7912. О 11 328 и 22 353 польских гражданах см.: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — Pp. 191, 193. Также см.: Olaru-Cemirtan V. Wo die Züge Trauer trugen: Deportation in Bessarabien, 1940–1941 // Osteuropa. — 2009. — № 59 (7–8). — Pp. 219–226.
319
О бомбежке см.: Jolluck K.R. Exile and Identity. — P. 16. Цит.: Gruszińska I., Gross J.T. War Through Childrenʼs Eyes. War Through. — P. 52.
320
Депортации польских граждан из Западной Украины и Западной Беларуси в 1940 году. — Warszawa: IPN, 2003. — P. 29; Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 175. Общие цифры я беру из: Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 175 и Autuchiewicz J. Stan i perspectywa nad deportacjami Polaków w głąb ZSRS oraz związane z nimi problemy terminologiczne // Exodus: Deportacje i migracje (wątek wschodni) / Ed. by Zwolski M. — Warszawa: IPN, 2008. — P. 23. Также см.: Гурьянов А. Е. Обзор советских репрессивных кампаний против поляков и польских граждан // Поляки и русские: Взаимопонимание и взаимонепонимание / Под ред. Липатова А.В. и Шайтанова И.О. — Москва: Индрик, 2000. — С. 205.
321
См.: Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 1940.
322
Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 195.
323
Czapski J. Na nieludzkiej ziemi. — Paris: Editions Spotkania, 1984. — P. 68.
324
Библия. Св. Евангелие от Матфея 5:37; Koestler A. Darkness at Noon. — New York: Macmillan, 1941. — P. 249. Встреча Чапского с Рейхманом состоялась 3 февраля 1942 года — см.: The Crime of Katyń. — P. 90.
325
Czapski J. Na nieludzkiej ziemli. — Pp. 120, 141–143, 148.
326
Czapski J. Na nieludzkiej ziemli. — P. 149.
327
О Франке см.: Longerich P. The Unwritten Order. — P. 47. О НКВД см.: Kołakowski P. NKWD i GPU na ziemiach polskich 1939–1945. — Warszawa: Bellona, 2002. — P. 74. О Гитлере см.: Mańkowski Z. Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940. — P. 7. Также см.: Aly G., Heim S. Architects of Annihilation: Auschwitz and the Logic of Destruction. — Princeton: Princeton University Press, 2002. — P. 151.
328
Вступление к попыткам объединить дискуссии о нацистской Германии и Советском Союзе в рамках интеллектуальной истории см.: Bracher K.D. Zeit der Ideologien: Eine Geschichte politischen Denkens im 20. Jahrhundert. — Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1984 .
329
Этот аргумент представлен в разделах 1–3. Про «Эдемский сад» (16 июля 1941 года) см.: Mulligan T.P. The Politics of Illusion and Empire: German Occupation Policy in the Soviet Union, 1942–1943. — New York: Praeger, 1988. — P. 8.
330
Сравните с: Goulder A. Stalinism: A Study of Internal Colonialism // Telos. — 1978. — № 34. — Pp. 5–48; Viola L. Selbstkolonisierung der Sowjetunion // Transit. — 2011. — № 38. — Pp. 34–56.
331
См.: Lukacs J. June 1941: Hitler and Stalin. — New Haven: Yale University Press, 2007; Lukacs J. Five Days in London, May 1940. — New Haven: Yale University Press, 1999. Также см.: Berlin I. Personal Impressions. — Princeton: Princeton University Press, 2001. — Pp. 1–23.
332
См. главу «Предисловие» к этой книге, а также: Streit C. Keine Kamaraden: Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangen 1941–1945. — Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1978. — Pp. 26–27.
333
См.: Tooze A. The Wages of Destruction. — Pp. 409, 424, 429, 452. О «самом автократичном государстве в мире» см.: Kennedy P.M. Aufstieg und Verfall der britischen Seemacht. — Herford: E.S. Mittler & Sohn, 1978. — P. 341. О нефтяных ресурсах см.: Eichholtz D. Krieg um Öl: Ein Erdölimperium als deutsches Kriegsziel (1938–1943). — Leipzig: Leipziger Universitätsverlag, 2006. — Pp. 8, 15 и по тексту. Также см.: Hildebrand K. Vom Reich zum Weltreich: Hitler, NSDAP und koloniale Frage 1919–1945. — Munich: Wilhelm Fink Verlag, 1969. — Pр. 657–658.
334
См.: Kay A. J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder: Political and Economic Planning for German Occupation Policy in the Soviet Union, 1940–1941. — New York: Berghahn Books, 2006. — Pp. 27, 37, 40, 212 (о «несметных богатствах»).
335
О возможностях военно-морского флота Германии см.: Weinberg G.L. A World at Arms. — P. 118; Tooze A. The Wages of Destruction. — Pp. 397–399; Evans R.J. The Third Reich at War. — Pp. 143–146. Цит.: Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 133. Алан Милвард давно обратил внимание на значимость допущения быстрой победы (см.: Milward A.S. The German Economy at War. — London: Athlone Press, 1965. — Pp. 40–41).
336
О «Генеральном плане “Ост”» см.: Madajczyk C. Vom «Generalplan Ost» zum «Generalsidlungsplan» // Der «Generalplan Ost»: Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs-und Vernichtungspolitik / Ed. by Rössler M., Schleiermacher S. — Berlin: Akademie Verlag, 1993. — Pp. 12–13, 64–66; Aly G., Heim S. Architects of Annihilation. — P. 258; Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — Pp. 100–101, 216; Wasser B. Himmlers Raumplannung im Osten. — Basel: Birkhäuser Verlag, 1993. — Pp. 51–52; Tooze A. The Wages of Destruction. — Pp. 466–467; Rutherford. Prelude. — P. 217; Mazower M. Hitlerʼs Empire. — Pp. 206, 210; Longerich P. Heinrich Himmler. — Pp. 597–599.
337
О Гиммлере см.: Longerich P. Heinrich Himmler. — P. 599. О Гитлере см.: Kershaw I. Hitler. — P. 651. Также см.: Tooze A. The Wages of Destruction. — P. 469.
338
Слова Гитлера, произнесенные 31 января 1941 года, процитированы по книге Tooze A. The Wages of Destruction. — P. 465.
339
См.: Evans R. J. The Third Reich at War. — P. 162.
340
Die Weltgefahr des Bolschewismus. Rede des Reichskanzlers Adolf Hitler im Berliner Sportpalast // Deutschösterreichische Tageszeitung. — 03.03.1933; Kershaw I. Fateful Choices. — P. 267. Об указанных процентах см.: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — Pp. 56, 143.
341
Цит.: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — Pp. 211, 50, 40. Также см.: Tooze A. The Wages of Destruction. — P. 469; Kershaw I. Hitler. — P. 650.
342
Цит.: Gerlach C. Kalkulierte Morde: Die deutsche Wirtschafts-und Vernichtungspolitik in Wießrußland 1941 bis 1944. — Hamburg: Hamburger Edition, 1999. — P. 342. Классификацию институционного аппарата см.: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — Pp. 17–18, 148.
343
Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — Pp. 138, 162–163.
344
Об «уничтожении индустрии…» см.: Verbrechen der Wehrmacht: Dimensionen des Vernichtungskrieges 1941–1944. — Hamburg: Institut für Sozialforschung, 2002. — P. 65. Длинная цитата см.: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 133; также см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 52–56.
345
Kay A. J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 164.
346
Hauner M. India in Axis Strategy: Germany, Japan, and Indian Nationalists in the Second World War. — Stuttgard: Klett-Cotta, 1981. — Pp. 378–383.
347
Относительно договора о нейтралитете см.: Weinberg G.L. A World at Arms. — Pp. 167–169; Hasegawa T. Racing the Enemy: Stalin, Truman, and the Surrender of Japan. — Cambridge: Harvard University Press, 2005. — Pp. 13–14.
348
Burleigh M. Germany Turns Eastwards. — Pp. 484, 487.
349
О колебаниях Японии см.: Weinberg G.L. A World at Arms. — P. 253. О «пока что не вмешиваться…» см.: Hasegawa T. Racing the Enemy. — P. 13. О повторном подписании договора см.: Krebs G. Japan and the German-Soviet War, 1941. — P. 554. О часто забываемой роли Италии см.: Schlemmer T. Die Italiener an der Ostfront. — Munich: R. Oldenbourg Verlag, 2005.
350
Цит.: Römer F. Der Kommissarbefehl: Wehrmacht und NS-Verbrechen an der Ostfront 1941/42. — Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2008. — P. 204. Цитату Гитлера см.: Kershaw I. Hitler. — P. 566. Также см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht: Deutsche Militärbestazung und einheimische Bevölkerung in der Sowjetunion 1941–1944. — Munich: R. Oldenbourg, 2008. — P. 64; Bartov O. Hitlerʼs Army: Soldiers, Nazis, and War in the Third Reich. — New York: Oxford University Press, 1991. — P. 16.
351
Об использовании гражданских лиц в качестве живого щита см.: Приказ от 13 мая 1941 года, текст которого есть в Verbechen der Wehrmacht. — P. 46. Также см.: Bartov O. Hitlerʼs Army. — P. 71; Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 71, 205 (о женщинах в военной форме); Römer F. Der Kommissarbefehl. — Pp. 228, 551; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 774.
352
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 244, 266; Bartov O. The Eastern Front 1941–1945: German Troops and the Barbarisation of Warfare. — Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2001. — P. 132.
353
Verbechen der Wehrmacht. — P. 344; Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 185; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 266.
354
Цит.: Arnold K.J. Die Eroberung und Behandlung der Stadt Kiew durch die Wehrmacht im September 1941: Zur Radikalisierung der Besatzungspolitik // Militärgeschichtliche Mitteilungen. — 1999. — № 58 (1). — P. 46.
355
См.: Edele M., Geyer M. States of Exception // Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compares / Ed. by Geyer M, Fizpatrick S. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 171. О проблеме продовольственного снабжения немецких солдат без уменьшения продовольственного пайка см.: Tooze A. The Wages of Destruction.
356
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 798. Как указывает Туз, немцы действительно были готовы на жертвы экономического характера ради военных усилий (см.: Tooze A. The Wages of Destruction).
357
Streit C. Keine Kamaraden. — Pp. 143, 153. О Вальтере фон Рейхенау (запись от 28 сентября) см.: Arnold K.J. Die Eroberung und Behandlung der Stadt Kiew durch die Wehrmacht im September 1941. — P. 35.
358
Streit C. Keine Kamaraden. — Pp. 143, 153. Сравните с: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 2.
359
См.: Keegan J. The Face of Battle. — New York: Viking, 1976. — P. 73; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 51; Förster J. The German Army and the Ideological War against the Soviet Union // The Policies of Genocide: Jews and Soviet Prisoners of War in Nazi Germany / Ed. by Hirschfeld Gerhard. — London: Allen & Unwin, 1986. — P. 22; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 288.
360
Arnold K.J. Die Eroberung und Behandlung der Stadt Kiew durch die Wehrmacht im September 1941. — Pp. 27–33.
361
О Киеве см.: Berkhoff K.C. Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine Under Nazi Rule. — Cambridge: Harvard University Press, 2004. — Pp. 170–186 (на с. 184 указано максимальное общее число жертв — 56 400 человек); Arnold K.J. Die Eroberung und Behandlung der Stadt Kiew durch die Wehrmacht im September 1941. — P. 34. О Харькове см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 192; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 328 (количество жерв указано как минимум 11 918 человек).
362
Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — Pp. 181, 186.
363
См. цитаты в Verbrechen der Wehrmacht. — Pp. 193, 311.
364
О продовольствии и отоплении см.: Writing the Siege of Leningrad / Ed. by Simmons C., Perlina N. — Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2002. — P. 23.
365
Например, см.: Kirschenbaum L. A. The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995: Myth, Memories, and Monuments. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006; Salisbury H. E. The 900 Days: The Siege of Leningrad. — New York: Harper & Row, 1969.
366
См.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 308.
367
Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord: Forschungen zur deutschen Vernichtungspolitik im Zweiten Weltkrieg. — Hamburg: Hamburger Edition, 1998. — P. 36; Salisbury H.E. The 900 Days. — Pp. 508–509; Writing the Siege of Leningrad. — P. xxi; Kirschenbaum L.A. The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995. — P. 1.
368
Głębocki H. Pierwszy naród ukarany. — Pp. 179–189.
369
Writing the Siege of Leningrad. — P. 51.
370
Дневник находится на экспозиции в Государственном Музее истории Ленинграда (г. Санкт-Петербург), экспозиция «Ленинград в годы Великой Отечественной войны».
371
Относительно вышеуказанных цифр см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 209. О предполагаемом числе пленных см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 783.
372
Bartov O. Hitlerʼs Army. — P. 87; Polian P. La violence contre les prisonniers de guerre soviétiques dans le IIIe Reich et un URSS // La violence de guerre 1914–1945 / Ed. by Audoin-Rouzeau S., Becker A., Ingrao Chr., Rousso H. — Paris: Éditions Complexes, 2002. — P. 123; Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945 // Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg / Ed. by Echternkamp J. — Munich: Deutsche Verlags-Anstalt, — 2005. — № 9/2. — Pp. 800–801. Также см.: Merridale C. Ivanʼs War: Life and Death in the Read Army, 1939–1945. — New York: Henry Holt, 2006. — P. 28; Braithwaite R. Moscow 1941. — P. 165.
373
Berkhoff K.C. Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine Under Nazi Rule. — Cambridge: Harvard University Press, 2004. — Pp. 94–96; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 845–857. Общие сведения о том, как обращались с военнопленными, см.: Keegan J. The Face of Battle. — Pp. 49–51.
374
Polian P. La violence contre les prisonniers de guerre soviétiques dans le IIIe Reich et un URSS. — P. 121. Датнер приводит цифру 200–250 тысяч человек (см.: Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — P. 379).
375
Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — Р. 805; Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord. — P. 24.
376
О «товарищах» см.: Дугас И.А., Черон Ф.Я. Вычеркнутые из памяти: Советские военнопленные между Гитлером и Сталиным. — Париж: YMCA Press, 1994. — С. 30.
377
Об иерархии начальства см.: Streim A. Die Behandlung sowjetischer Kriegsgefangener im «Fall Barbarossa». — Heidelberg: C.F. Müller Juristischer Verlag, 1981. — P. 7. Цит.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 219; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 801. Также см.: Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — P. 808. О каннибализме см.: Shumejko M.F. Die NS-Kriegsgefangenenlager in Weißrussland in den Augen des Militärarztes der Roten Armee, L. Atanasyan // Sowjetische und deutsche Kriegsgefangene in den Jahren des Zweiten Weltkriegs / Ed. by Selemenev V. at al. — Dresden-Minsk, 2004. — P. 174; Hartmann C. Massensterben oder Massenvernichtung? Sowjetische Kriegsgefangene im «Unternehmen Barbarossa». Aus dem Tagebuch eines deutschen Lagerkommandanten // Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte. — 2001. — № 49 (1). — P. 124.
378
Об урезании пайков см.: Megargee G. War of Annihilation: Combat and Genocide on the Eastern Front, 1941. — Lanham: Rowman & Littlefield, 2007. — P. 119; Ich werde es nie vergessen: Briefe sowjetischer Kriegsgefangener 2004–2006. — Berlin: Ch. Links Verlag, 2007. — P. 178. О Минске см.: Verbrechen der Wehrmacht. — Pр. 227–229; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pр. 768, 856; Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord. — P. 51; Polian P. La violence contre les prisonniers de guerre soviétiques dans le IIIe Reich et un URSS. — P. 121; Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — P. 807; Преступления немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии 1941–1944 / Под ред. Белуги З.И. — Минск: Беларусь, 1965. — С. 199. О Бобруйске см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 224. О Гомеле см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 224; Дугас И.А., Черон Ф.Я. Советские военнопленные в немецких концлагерях (1941–1945). — Москва: Авуар консалтинг, 2003. — С. 125. О Могилеве см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — Pp. 224–225. О Молодечном см.: Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord. — P. 34; Megargee G. War of Annihilation. — P. 90; Bartov O. Hitlerʼs Army. — P. 79.
379
Про Кировоград см.: Verbrechen der Wehrmacht. — Pp. 239–244. О Хороле см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 226. О Сталино см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 227; Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — P. 404.
380
Motyka G. Tragedia jeńców sowieckich na ziemiach polskich podczas II wojny światowej. — Неопубликованная рукопись, 2009. — Pp. 2–6; Kopówka E. Stalag 366 Siedlce. — Siedlce: SKUNKS, 2004. — P. 47. Про 45 690 человек, погибших в лагерях Генерал-губернаторства, см.: Дугас И.А., Черон Ф.Я. Вычеркнутые из памяти: Советские военнопленные между Гитлером и Сталиным. — С. 131. Также см.: Młynarczyk J.A. Judenmord in Zentralpolen: Der Distrikt Radom im Generalgouvernement 1939–1945. — Darmstadt: WGB, 2007. — P. 245 (250–570 тысяч человек).
381
Об отсутствии теплой одежды см.: Bartov O. The Eastern Front 1941–1945. — P. 112. О трех солдатах см.: Дугас И.А., Черон Ф.Я. Вычеркнутые из памяти: Советские военнопленные между Гитлером и Сталиным. — С. 125.
382
Ich werde es nie vergessen. — P. 113.
383
О гражданских, которые пытались приносить в лагеря продукты, см.: Berkhoff K.C. Harvest of Despair. — Pp. 95, 101; Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — P. 808. О Кременчуге см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 226.
384
Сравните с: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 188.
385
О намерении убивать советскую элиту см.: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 104. О Гитлере в марте 1941 см.: Streim A. Die Behandlung sowjetischer Kriegsgefangener im «Fall Barbarossa». — P. 36. Текст директив см.: Verbrechen der Wehrmacht. — Pp. 53–55.
386
О расстрелах 2252 комиссаров см.: Römer F. Der Kommissarbefehl. — P. 581.
387
О 2 июля 1941 года см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 63; Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 105; Kershaw I. Fateful Choices. — P. 453. Об инструкциях, данных айнзацгруппам, и об их выполнении см.: Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — P. 153; Streim A. Die Behandlung sowjetischer Kriegsgefangener im «Fall Barbarossa». — Pp. 69, 99; Berkhoff K.C. Harvest of Despair. — P. 94. Об октябре 1941 года см.: Streit C. The German Army and the Policies of Genocide // The Policies of Genocide: Jews and Soviet Prisoners of War in Nazi Germany / Ed. by Hirschfeld G. — London: Allen & Unwin, 1986. — P. 7.
388
Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 204 (на С. 153 и 235 приводятся цифры соответственно 50 и 100 тысяч). Оверманс указывает цифру сто тысяч расстрелянных (Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — P. 815). Арад приводит общую цифру восемьдесят тысяч расстрелянных еврейских военнопленных (Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — Lincoln: University of Nebraska Press; Jerusalem: Yad Vashem, 2009. — P. 281). Цитата (врача): Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — P. 234. О нацификации медицинской профессии см.: Hilberg R. Perpetrators, Victims, Bystanders: The Jewish Catastrophe. — New York: HarperPerennial, 1993. — P. 66.
389
Streim A. Die Behandlung sowjetischer Kriegsgefangener im «Fall Barbarossa». — Pp. 102–106.
390
О минимальной цифре потерь (как минимум 2,4 миллиона человек) см.: Streim A. Die Behandlung sowjetischer Kriegsgefangener im «Fall Barbarossa». — P. 244. О цифре 3–3,3 миллиона см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 210; Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — Pp. 811, 825; Дугас И.А., Черон Ф.Я. Вычеркнутые из памяти: Советские военнопленные между Гитлером и Сталиным. — С. 185; Hartmann C. Massensterben oder Massenvernichtung? — P. 97. О максимальной цифре (3,9 миллиона) см.: Sokolov B. How to Calculate Human Losses During the Second World War // Journal of Slavic Military Studies. — 2009. — № 22 (3). — P. 452. О боевом духе см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 204.
391
Про 7 ноября 1941 года см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 817. Сопоставьте с: Gerlach C., Werth N. State Violence — Violence Societies // Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared / Ed. by Geter M., Fitzpatrick S. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 164. Также см.: Streim A. Die Behandlung sowjetischer Kriegsgefangener im «Fall Barbarossa». — Pp. 99–102, 234. Об общей цифре четыреста тысяч умерших из числа освобожденных см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 215. Цит. за (Johannes Gutschmidt): Hartmann C. Massensterben oder Massenvernichtung? — P. 158 (схожие цифры, приведенные Розенбергом, см.: Gott mit uns: Der deutsche Vernichtungskrieg im Osten 1939–1945 / Ed. by Klee E., Dreßen W. — Frankfurt: S. Fischer, 1989. — P. 142).
392
О Бельгии см.: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 121.
393
Про Геббельса см.: Evans R.J. The Third Reich at War. — P. 238. Сопоставьте с: Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 109; Longerich P. The Unwritten Order. — Pp. 55, 60; Browning C.R. The Origins of the Final Solution; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 747; Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord. — P. 178; Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — Bloomington: Indiana University Press, 1987. — P. 14; Aly. Architects. — P. 160.
394
Про эксперименты по асфиксии см.: Overmans R. Die Kriegsgefangenenpolitik des Deutschen Reiches 1939 bis 1945. — P. 814; Longerich P. The Unwritten Order. — P. 82; Longerich P. Heinrich Himmler. — P. 567; Datner S. Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II Wojniej Światowej. — Pр. 208, 428; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 281; Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 383; Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 357; Gott mit uns. — P. 136.
395
О количестве завербованных узников см.: Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 181. Также см.: Black P. Handlanger der Endlösung: Die Trawniki Männer und die Aktion Reinhard 1941–1943 // Aktion Renhardt, Der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941–1944 / Ed. by Musial B. — Osnabrück: Fibre, 2004. — P.р 313–317; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pр. 207–208.
396
Koselleck R. Futures Past: On the Semantics of Historical Time / Transl. by Tribe K. — Cambridge: MIT Press, 1985. — P. 22.
397
Тем не менее, ознакомьтесь с важным пересмотром роли Шпеера в кн.: Adam Tooze «The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy». Проблема в ее классической форме поставлена в: Milward A.S. The German Economy at War. — Pp. 6–7 и по тексту. Цит.: Longerich P. Heinrich Himmler. — P. 561.
398
Цит.: Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 368. О Ванзее см.: Gerlach C. The Wannsee Conference, the Fate of German Jews, and Hitlerʼs Decision in Principle to Exterminate All European Jews // Journal of Modern History. — 1998. — № 70. — Pp. 759–812; Longerich P. The Unwritten Order. — P. 95. Также см.: Roseman M. The Villa, the Lake, the Meeting: Wannsee and the Final Solution. — New York: Penguin, 2003. О связи между Гитлером и гражданской администрацией Розенберга см.: Lower W. «On Him Rests the Weight of the Administration»: Nazi Civilian Rulers and the Holocaust in Zhytomyr // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, and Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — Pp. 222–223.
399
См.: MacLean F. The Field Men: The SS Officers Who Led the Einsatzkommandos. — Atglen: Schiffer, 1999. — P. 13
400
О слишком малой численности айнзацгрупп см.: Browning C.R. The Nazi Decision to Commit Mass Murder: Three Interpretations. The Euphoria of Victory and the Final Solution: Summer — Fall 1941 // German Studies Review. — 1994. — № 17 (3). — P. 473. О важном значении «полиции порядка» см.: Pohl D. Schauplatz Ukraine: Der Massenmord an den Juden im Militärverwaltungsgebiet und im Reichskommissariat 1941–1943 // Ausbeutung, Vernichtung, Öffentlichkeit: Neue Studien zur nationalsozialistischen Lagerpolitik / Ed. by Frei N., Steinbacher S., Wagner B.C. — Munich: K.G. Sur, 2000. — P. 152. Цифры погибших взяты из книги: Brandon R. The First Wave. — Unpublished manuscript, 2009.
401
В монографии Peter Longerich «Heinrich Himmler. Biographie» об этом прямо не говорится, но я полагаю, что интерпретация согласовывается с аргументами, представленными там. Сопоставьте с: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 115; Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. Die Kampfgruppe von Gottberg // Im Auftrag: Polizei, Verwaltung und Verantwortung / Ed. by Kenkmann A., Spieker C. — Essen: Klartext Verlag, 2001. — P. 229.
402
Цит.: Wasser B. Himmlers Raumplannung im Osten. — P. 51. Также см.: Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 378 и по тексту; Steinberg J. The Third Reich Reich Reflected: German Civil Administration in the Occupied Soviet Union // English Historical Review. — 1995. — № 110 (437). — P. 647.
403
См.: Angrick A. Besatzungspolitik und Massenmord: Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941–1943. — Hamburg: Hamburger Edition, 2003.
404
См.: Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1956–1999.
405
Число депортированных см.: Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga: Exploitation and Annihilation, 1941–1994. — New York: Berghahn Books, 2009. — P. 46.
406
MacQueen M. Nazi Policy Toward the Jews in the Reichskommissariat Ostland, June-December 1941: From White Terror to Holocaust in Lithuania / Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR / Ed. by Gitelman Z. — Bloomington: Indiana University Press, 1997. — P. 97; Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. — P. 59.
407
Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — Pp. 144, 147; MacQueen M. Nazi Policy Toward the Jews in the Reichskommissariat Ostland, June-December 1941. — Pp. 99–100; Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. — P. 60.
408
Tomkiewicz M. Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. — Warszawa: IPN, 2008. — Pp. 191–197.
409
Tomkiewicz M. Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. — P. 203.
410
Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. — Pp. 66–76. Также см.: Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — P. 148.
411
Weiss-Wendt A. Murder Without Hatred: Estonians and the Holocaust. — Syracuse: Syracuse University Press, 2009. — Pp. 39, 40, 45, 90, 94–105.
412
Цифра 9817 человек из Verbrechen. — P. 93. Также см.: Wnuk R. «Za pierwszego Sowieta». Polska konspiracjz na Kresach Wschodnich II Rzeszypospolitej. — P. 371 (одиннадцать — двенадцать тысяч жертв); Hryciuk G. Victims 1939–1941. — P. 183 (9400 жертв).
413
О межвоенной антиеврейской политике см.: Polonsky A. Politics in Independent Poland 1921–1939: The Crisis of Constitutional Government. — Oxford: Clarendon Press, 1972; Mendelsohn E. The Jews of East Central Europe Between the World Wars. — Bloomington: Indiana University Press, 1983.
414
Про Белосток см.: Matthäus J. Controlled Escalation: Himmlerʼs Men in the Summer of 1941 and the Holocaust in the Occupied Soviet Territories // Holocaust and Genocide Studies. — 2007. — № 21/2 (Fall). — P. 223; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 593. Спектор указывает на тридцать восемь погромов на Волыни (Spector S. Żydzi wołyńscy w Polsce międzywojennej i w okresie II wojny światowej (1920–1944) // Europa Nieprowincjonalna / Ed. by Jasiewicz K. — Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1999. — P. 575), а авторы и редакторы сборника Wokół Jedwabnego — на тридцать погромов в Белостоцкой области (см.: Wokół Jedwabnego / Ed. by Machcewicz P., Persak K. — Warszawa: Instytut Panięci Narodowej, 2002. — 2 vols.).
415
О количестве убитых евреев (19 655 человек) см.: Brandon R. The First Wave. Про «сотни евреев бегут по улице…» см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 99. О национальном составе расстрелянных заключенных см.: Himka J.-P. Ethnicity and Reporting of Mass Murder: Krakivski visti, the NKVD Murders of 1941, and the Vinnytsia Exhumation. — Unpublished paper, 2009. — P. 8.
416
О двойном коллаборационизме для очищения автобиографии см.: Gross J.T. Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland. — Princeton: Princeton University Press, 2001. Примеры двойного коллаборационизма в Эстонии, Украине и Беларуси см.: Weiss-Wendt A. Murder Without Hatred. — Pp. 115–119; Adini Y. Dubno: sefer zikaron. — Tel Aviv: Irgun yotsʼe Dubno be-Yisraʼel, 1966. — Pp. 698–701; Rein L. Local Collaboration in the Execution of the «Final Solution» in Nazi-Occupied Belarussia // Holocaust and Genocide Studies. — 2006. — № 20 (3). — P. 394; Brakel A. Unter Rotem Stern und Hakenkruz: Baranowicze 1939 bis 1944. — Paderborn: Schöningh, 2009. — P. 304; Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944: Mythos und Wirklichkeit. — Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2009. — P. 266; Mironowicz E. Białoruś. — P. 160. Также см.: Snyder T. The Life and Death of West Volhynian Jews, 1921–1945 // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, and Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — Pp. 77–113. Было бы полезно провести систематическое исследование двойного коллаборационизма.
417
См.: Gross J. T. Revolution from Abroad: The Soviet Conquest of Polandʼs Western Ukraine and Western Belorussia.
См.: Gross J. T. Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland. — Princeton: Princeton University Press, 2001.
См.: Gross J. T. Upiorna dekada: trzy eseje o sterotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców, i komunistów, 1939–1948. — Krakow: Universitas, 1948; несколько абзацев в Gross. Neighbors.
418
Westermann E.B. «Ordinary Men» or «Ideological Soldiers»? — P. 46 (тридцать процентов и шестьдесят шесть процентов).
419
Сопоставьте с: Browning C.R. The Nazi Decision to Commit Mass Murder. — P. 476.
420
Longerich P. Heinrich Himmler. — P. 551; Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 106. Про Умань см.: USHMM-SBU 4/1747/19–20.
421
Matthäus J. Controlled Escalation. — P. 225; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 555; Kershaw I. Fateful Choices. — Pp. 456, 458. О решающей роли Ваффен-СС на ранних этапах читайте: Cüppers M. Wegbereiter der Shoah. Die Waffen-SS, der Kommandostab Reichsführer-SS und die Judenvernichtung 1939–1945. — Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005.
422
Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. — P. 107; Browning C.R. The Nazi Decision to Commit Mass Murder. — P. 474. Пол утверждает, что подкрепление первым пришло в Украину (Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 152). Он указывает, что именно в начале августа в Айнзацгруппе «С» поняли, что от них требуется убивать женщин и детей (см.: Pohl D. Schauplatz Ukraine. — P. 140).
423
Mallmann K.-M., Bühler J., Matthäus J. Einsatzgruppen in Polen: Darstellung und Dokumentation. — Darmstadt: WGB, 2008. — P. 97.
424
Pohl D. Schauplatz Ukraine. — P. 142; Kruglov A. Jewish Losses in Ukraine // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — Pp. 274–275; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 135.
425
Kruglov A. Jewish Losses in Ukraine. — P. 275.
426
Ruß H. Wer war verantwortlich für das Massaker von Babij Jar? // Militärgeschichtliche Mitteilungen. — 1999. — № 57 (2). — Pp. 494, 503, 505; Berkhoff K.C. Dina Pronichevaʼs Story of Surviving the Babi Yar Massacre: German, Jewish, Soviet, Russian, and Ukrainian Records // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — P. 294; Pohl D. Schauplatz Ukraine. — P. 147.
427
Berkhoff K.C. Harvest of Despair. — Pp. 65–67 (цитата на с. 65); FVA 3267.
428
Darmstadt testimony, 29 april 1968, IfZ(M), Gd 01.54/78/1762.
429
Ruß H. Wer war verantwortlich für das Massaker von Babij Jar? — P. 486; Berkhoff K.C. Harvest of Despair. — P. 68. Про Сару см.: Черная книга: О злодейском повсеместном убийстве евреев немецко-фашистскими захватчиками во временно оккупированных районах Советского Союза и в лагерях Польши во время войны 1941–1945 гг. / Сост. и под ред. Гроссмана Василия, Эренбурга Ильи. — Вильнюс: ЙАД, 1993. — С. 22 (показания Бородянской-Кныш). О ценных вещах см.: Dean M. Jewish Property Seized in the Occupied Soviet Union in 1941 and 1942: The Records of the Reichhauptkasse Beutestelle // Holocause and Genocide Studies. — 2000. — № 14 (1). — P. 86. О том, что люди «уже были в крови», см.: Стенограмма, 24 апреля 1946, ЦДАВО, 166/3/245/118. Про кости, пепел и песок см.: Got mit uns. — P. 136.
430
Darmstadt testimony, 29 april 1968, IfZ(M), Gd 01.54/78/1764–1765; Berkhoff K.C. Dina Pronichevaʼs Story of Surviving the Babi Yar Massacre. — P. 304.
431
Prusin A.V. A Community of Violence: The SiPo/SD and its Role in the Nazi Terror System in Generalbezirk Kiew // Holocaust and Genocide Studies. — 2007. — № 21 (1). — Pp. 7–9; The Unknown Black Book: The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories / Ed. by Rubenstein J., Altman I. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — P. 57. Романовский пишет о сменяемости официальных врагов (см.: Romanowsky D. Nazi Occupation in Northeastern Belarus and Western Russia // Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR / Ed. by Gitelman Z. — Bloomington: Indiana University Press, 1997. — P. 240).
432
The Unknown Black Book — Pp. 54, 57, 61; Prusin A.V. A Community of Violence. — Pp. 7–9.
433
Про Харьков см.: Pohl D. Schauplatz Ukraine. — P. 148; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 179. Про Киев см.: Prusin A.V. A Community of Violence. — P. 10.
434
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 544, 567.
435
Megargee G. War of Annihilation. — P. 99.
436
Цитату и цифры см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 588, 585. Также см.: Ingrao Chr. Violence de guerre, violence génocide. — P. 231.
437
Про «море крови» см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 182. Про «должны быть уничтожены» см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 138
438
О Сталине см.: Polian P. Against Their Will. — P. 134. О Гитлере см.: Longerich P. The Unwritten Order. — P. 75; Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord. — P. 96; Gerlach C. The Wannsee Conference. — P. 763; Pinkus B. The Deportation of the German Minority in the Soviet Union, 1941–1945 // From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941 / Ed. by Wegner B. — Providence: Berghahn Books, 1997. — Pp. 456–458; Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 370; Friedländer S. The Years of Extermination. — Pp. 239, 263–264.
439
Цит.: Lukacs J. The Last European War. — 154; Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 268.
440
Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. — Pp. 133–150.
441
Связь между этими событиями установлена в: Kershaw I. Fateful Choices. — P. 462. Также см.: Kershaw I. Hitler, the Germans, and the Final Solution. — New Haven: Yale University Press, 2008. — P. 66. Мазовер ставит акцент на исключительной значимости Вартеланда (Mazower M. Hitlerʼs Empire. — Р. 191). Я не включаю сюда евреев, уничтоженных по программе «эвтаназии».
442
Megargee G. War of Annihilation. — P. 115.
443
Цит.: Edele M., Geyer M. States of Exception. — P. 374.
444
О встрече Гитлера с японским консулом, состоявшейся 3 января, см.: Hauner M. India in Axis Strategy: Germany, Japan, and Indian Nationalists in the Second World War. — Stuttgard: Klett-Cotta, 1981. — P. 384. Также см.: Lukacs J. The Last European War. — P. 143.
445
Krebs G. Japan and the German-Soviet War, 1941. — Pp. 547–554.
446
Германская пропаганда открыто об этом писала — см.: Herf J. The Jewish Enemy. — Pp. 100, 128. Сопоставьте с: Gerlach C. The Wannsee Conference. Недавний акцент в научной литературе на Гиммлере и декабре связан с исследованием Герлаха и публикациями (Der Dienstkalender Heinrich Himmlers 1941/42 / Ed. by Witte P., Wildt M., Voigt M., Pohl D., Klein P., Gerlach C., Dieckmann C., Angrick A. — Hamburg: Hans Christians Verlag, 1999; а также: Longerich P. Heinrich Himmler). Гиммлер был важнейшим исполнителем политики, за которую несет ответственность Гитлер.
447
Цит.: Longerich P. The Unwritten Order. — P. 95; Gerlach C. Krieg, Ernährung, Völkermord. — P. 123; Gerlach C. The Wannsee Conference. — P. 783, 790; Kershaw I. Fateful Choices. — P. 466; Tooze A. The Wages of Destruction. — P. 504; Mazower M. Hitlerʼs Empire. — Рр. 376 (цитата Франка). Как пишет Фридлендер, это было только одно из множества высказываний (см.: Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 281).
448
О Гитлере («общий фронт») см.: Herf J. The Jewish Enemy. — P. 132. О Геббельсе см.: Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2008. — P. 82.
449
Madajczyk C. Vom «Generalplan Ost» zum «Generalsidlungsplan». — P. 17; Mazower M. Hitlerʼs Empire. — Р. 198.
450
Сопоставьте с: Browning C.R. The Nazi Decision to Commit Mass Murder; Gerlach C. The Wannsee Conference. Также см.: Kershaw I. Fateful Choices. — P. 443.
451
См.: Kroener B.R. The «Frozen Blitzkrieg»: German Strategic Planning against the Soviet Union and the Causes of Its Failure // From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941 / Ed. by Wegner B. — Providence: Berghahn Books, 1997. — Pp. 140, 148.
452
Цитата и интерпретация: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 582.
453
О Сербии см.: Manoschek W. «Serbien ist judenfrei»: Militärische Besatzungspolitik und Judenvernichtung in Serbien 1941/1942. — Munich: R. Oldenbourg Verlag, 1993. — Pp. 79, 107, 186–197; Evans R.J. The Third Reich at War. — Pp. 237, 259. Вина за смерть евреев, согласно этой концепции, лежала не на немцах. Согласно нацистской логике, если Соединенные Штаты были еврейским государством, то его руководство должно было понимать, что Гитлер держал евреев Европы живыми в качестве заложников. Если Соединенные Штаты, согласно этой же логике, присоединились к войне, то Вашингтон нес ответственность за смерть этих заложников. Конечно же, никто в США не мыслил в этом ключе, и то, что Америка вступила в войну, имело мало общего с европейскими или американскими евреями (см.: Longerich P. The Unwritten Order. — P. 55; Friedländer S. The Years of Extermination. — Pp. 265, 281; Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — P. 139; Gerlach C. The Wannsee Conference).
454
То, что такой камуфляж был необходим, — это показательный знак, поскольку он демонстрирует нацистское предположение, будто кто-то другой сможет читать их документы, что может случиться, только если они проиграют войну. У сталинистов и самого Сталина не было проблем с составлением, подписанием и архивированием прямых приказов массово убивать.
455
Birn R.B. Two Kinds of Reality? Case Studies on Anti-Partisan Warfare During the Eastern Campaing // From Peace to War: Germany, Soviet Russia, and the World, 1939–1941 / Ed. by Wegner B. — Providence: Berghahn Books, 1997. — P. 289.
456
См.: Brandon R. The First Wave.
457
Deletant D. Transnistria and the Romanian Solution to the «Jewish Problem» // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — Pp. 157–165; Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — Pp. 78–79; Hilberg R. The Destruction of the European Jews (vol. 1). — P. 810.
458
Deletant D. Transnistria and the Romanian Solution to the «Jewish Problem». — P. 172; Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — P. 79. Также см.: Case H. Between States: The Transnistrian Question an the European Idea During World War II. — Stanford: Stanford University Press, 2009.
459
Pohl D. Schauplatz Ukraine. — Pp. 153, 162. Газовые камеры рассмотрены в Разделе 8.
460
Пол насчитывает 37 тысяч вспомогательных полицаев, действовавших в июле 1942 года в Рейхскомиссариате Украины (см.: Pohl D. Ukrainische Hilfskräfte beim Mord an den Juden // Die Täter der Shoah / Ed. by Paul G. — Göttingen: Wallstein Verlag, 2002. — P. 210).
461
Подробнее об этих волынских общинах см.: Spector S. The Holocaust of Volhynian Jews 1941–1944. — Jerusalem: Yad Vashem, 1990; Snyder T. The Life and Death of West Volhynian Jews, 1921–1945 // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, and Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — Pp. 77–84. Судьба евреев из Галиции, о которых подробнее будет в Разделе 8, была другой — см.: Pohl D. Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien: Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens. — Munich: Oldenbourg, 1996; Sandkühler T. «Endlösung» in Galizien: Der Judenmord in Ostpolen und die Tettungsinitiativen von Berthold Beitz, 1941–1944. — Bonn: Dietz, 1997.
462
Арад (см.: Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — Pp. 521, 524) указывает цифру 1 561 000–1 628 000 убитых евреев на землях, аннексированных СССР, а также 946–996 тысяч евреев довоенного Советского Союза. Также см.: Snyder T. The Life and Death of West Volhynian Jews. — Pp. 85–89.
463
Życie i zagłada. — P. 602; Spector S. Żydzi wołyńscy w Polsce międzywojennej i w okresie II wojny światowej. — P. 477; Snyder T. The Life and Death of West Volhynian Jews. — Pp. 91–96; Pohl D. Schauplatz Ukraine. — Pp. 158–162.
464
О переговорах юденрата см. письма от 8 и 10 мая 1942 года, DAR 22/1/10=USHMM RG-31.017M-2. Также см.: Życie i zagłada. — P. 588; Spector S. Żydzi wołyńscy w Polsce międzywojennej i w okresie II wojny światowej. — P. 477; Snyder T. The Life and Death of West Volhynian Jews. — P. 91–96.
465
ŻIH 301/1982; ŻIH 301/5657; Sefer Lutsk. — Tel Aviv: Irgun Yotsʼe Lutsk be-Yisrael, 1961 («Calendar of Pain, Resistance and Destruction»); Życie i zagłada. — Pp. 584–586 (цитата на с. 586).
466
Spektor. Żydzi wołyńscy. — P. 477; Snyder. West Volhynian Jews. — Pp. 91–96. Про «дармоедов» см.: Życie i zagłada. — P. 577. О Большой ковельской синагоге и цитатах в приведенном абзаце см.: ŻIH/1644. Надписи со стен записал Ханох Гаммер. В советское время в синагоге хранили зерно.
467
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 374; Szybeika Z. Historia Białorusi, 1795–2000. — LublinL IESW, 2002. — P. 337. Сопоставьте с: Edele M., Geyer M. States of Exception. — Pp. 348, 361. О приказе о гетто от 19 июля см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 80.
468
Про первую операцию по расстрелу см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 506, 549, 639; Matthäus J. Reibungslos und planmäßig: Die Zweite Welle der Judenvernichtung im Generalkommissariat Weißruthenien (1942–1944) // Jahrbuch für Antisemitismusforschung. — 1995. — № 4 (4). — P. 260; Longerich. Vernichtung. — P. 370 (о женщинах); Epstein B. The Minsk Ghetto: Jewish Resistance and Soviet Internationalism. — Berkeley: University of California Press, 2008. — P. 81; Черная книга. — P. 111. О расстрелах 7–9 ноября см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 506, 509, 624; Smolar H. The Minsk Ghetto: Soviet-Jewish Partisans Against the Nazis. — New York: Holocaust Library, 1989. — P. 41; Черная книга. — P. 113; The Unknown Black Book. — Pp. 237–238, 245, 251. Другие символические убийства: немцы провели акцию 23 февраля 1942 года (День Красной армии) и убили еврейских женщин 8 марта 1942 года (в Международный женский день).
469
Об обещанном параде см.: Braithwaite R. Moscow 1941. — P. 252.
470
Smilovitsky L. Antisemitism in the Soviet Partisan Movement, 1941–1944: The Case of Belorussia // Holocaust and Genocide Studies. — 2006. — № 20 (2). — Pp. 207–208; Braithwaite R. Moscow 1941. — P. 252.
471
См.: Brandenberger D. National Bolshevism: Stalinist Mass Culture and the Formation of Modern Russian National Identity, 1931–1956. — Cambridge: Harvard University Press, 2002. — Pp. 118–119.
472
Цит.: Brandenberger D. National Bolshevism. — P. 119.
473
Цит. по: «Existiert das Ghetto noch?» Weißrussland: Jüdisches Überleben gegen nationalsozialistische Herrschaft / Ed. by Projektgruppe Belarus. — Berlin: Assoziation A, 2003. — P. 90.
474
Про сапоги, снятые с мертвых и пленных солдат, см.: Ich werde es nie vergessen. — Pp. 66, 188; Merridale C. Ivanʼs War. — P. 138.
475
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 768; Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 22; Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 15; Existiert das Ghetto noch. — P. 221.
476
Об унижениях евреев см.: The Unknown Black Book. — P. 256; Черная книга. — P. 111. Про Эберля см.: Grabher M. Irmfried Eberl: «Euthanasie»-Arzt und Kommandant von Treblinka. — Frankfurt am Main: Peter Lang, 2006. — P. 66. О видеофильме см.: Longerich P. Heinrich Himmler. — P. 552.
477
О «конкурсе красоты» см.: Черная книга. — P. 125; Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 22. Про вечер осенью 1941 года см.: Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 46. Цит.: The Unknown Black Book. — P. 244. В соседнем концлагере в Колдычево охранники последовательно насиловали и убивали женщин (см.: Chiari B. Alltag hinter der Front: Besatzung, Kollaboration und Widerstand in Weißrußland 1941–1944. — Düsseldorf: Droste Verlag, 1998. — P. 192).
478
Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 42 и по тексту. О советских документах см.: Chiari B. Alltag hinter der Front. — P. 249.
479
Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 130.
480
Existiert das Ghetto noch. — P. 228. О биографии Смоляра см.: Ankieta. — 10/08/1949, AAN, teczka osobowa 5344.
481
Cholawsky S. The Judenrat in Minsk // Pattern of Jewish Leadership in Nazi Europe / Ed. by Gutman Y., Haft C.J. — Jerusalem: Yad Vashem, 1979. — Pp. 117–120; Chiari B. Alltag hinter der Front. — P. 240; Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 19.
482
О сигналах опасности см.: Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 62. О еврейских полицейских см.: Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 125. Про перчатки и носки см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 680. О проводниках см.: Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 95; Existiert das Ghetto noch. — P. 164. Про мяч см.: Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 215.
483
Brakel A. Das allergefährlichste ist die Wut der Bauernʼ: Die Versorgung der Partisanen und ihr Verhältnis zur Zivilbevölkerung. Eine Fallstudie zum Gebiet Baranowicze 1941–1944 // Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte. — 2007. — № 4. — Pp. 400–401.
484
Про финансирование см.: Epstein B. The Minsk Ghetto. — Pp. 96, 194.
485
Klein P. Zwischen den Fronten. Die Zivilbevölkerung Weißrusslands und der Krieg der Wehrmacht gegen die Partisanen // Wir sind die Herren dieses Landes. Ursachen Verlauf und Folgen des deutschen Überfalls auf die Sowjetunion / Ed. by Quinkert B. — Hamburg: VSA Verlag, 2002. — P. 89. Также см.: Hull I. Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany. — Ithaca: Cornell University Press, 2005; Anderson T. Incident at Baranivka: German Reprisals and the Soviet Partisan Movement in Ukraine, October — December 1941 // Journal of Modern History. — 1999. — № 71 (3). — Pp. 585–623; Lagrou P. La «Guerre Honorable» et une certaine idée de lʼOccident. Mémoires de guerre, racisme et réconciliation après 1945 // Les Résistances, miroir des régimes dʼoppression / Ed. by Marcot F., Musiedlak D. Allemagne, France, Italie, Besançon: Presses Universitaires de Franche-Comté, 2006.
486
Про Франца Гальдера и его фантазию об атомном оружии см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 558. О Гиммлере и 30 миллионах славян см.: [Sawicki J.]. Sburzenie Warszawy. — Katowice: Awir, 1946. — P. 284. Цит.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 228.
487
Цит.: Birn R.B. Two Kinds of Reality? — P. 286; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 469. Также см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 566.
488
Szybeika Z. Historia Białorusi. — P. 348; Mironowicz E. Białoruś. — P. 158; Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 232; Klein P. Zwischen den Fronten. — P. 90.
489
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 680, 686.
490
Цит.: Matthäus J. Reibungslos und planmäßig. — P. 261.
491
Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 72; Cholawsky S. The Judenrat in Minsk. — P. 125. Про 3412 убитых см.: Matthäus J. Reibungslos und planmäßig. — P. 262. О Липском см.: Existiert das Ghetto noch. — P. 158.
492
Cholawsky S. The Judenrat in Minsk. — P. 123; Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 133. О Гейдрихе см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 694. Про шубы см.: Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 300.
493
Про вышеуказанное число см.: Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 98. Цит.: Черная книга. — P. 175. Также см.: Cholawsky S. The Judenrat in Minsk. — P. 126; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 704.
494
О газенвагенах см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 1075; The Unknown Black Book. — Pp. 245, 248, 266–267. О «душегубках» см.: Existiert das Ghetto noch. — P. 162.
495
The Unknown Black Book. — P. 246. Также см.: Черная книга. — P. 125.
496
Smolar H. The Minsk Ghetto. — P. 158; Existiert das Ghetto noch. — P. 231; Brakel A. Das allergefährlichste ist die Wut der Bauernʼ. — Pр. 400–401. О женщинах и детях см.: Smilovitsky L. Antisemitism in the Soviet Partisan Movement. — P. 218.
497
О Зорине см.: Slepyan K. Stalinʼs Guerillas: Soviet Partisans in World War II. — Lawrence: University of Kansas Press, 2006. — P. 209; Epstein B. The Minsk Ghetto. — P. 24. Про захват см.: Черная книга. — P. 143. О Руфейшене см.: Matthäus J. Reibungslos und planmäßig. — P. 254.
498
Tec N. Defiance: The Bielski Partisans. — New York: Oxford University Press, 1993. — Pp. 80 (цитата), 82, 145, 185; Slepyan K. Stalinʼs Guerillas. — P. 210; Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — Pp. 185, 201–202.
499
Про 23 тысячи партизан и «партизанские республики» см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 231. О гражданских см.: Brakel A. Unter Rotem Stern und Hakenkruz. — Pp. 290, 304; Szybeika Z. Historia Białorusi. — P. 349; Slepyan K. Stalinʼs Guerillas. — P. 91; Mironowicz E. Białoruś. — P. 160. О локомотивах см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 868.
500
Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — Pp. 189, 202; Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 238; Ingrao C. Les chasseurs noirs: La brigade Dirlewanger. — Paris: Perrin, 2006. — P. 131; Verbrechen der Wehrmacht. — P. 495.
501
Slepyan K. Stalinʼs Guerillas. — Pp. 17, 42.
502
Кравец и Герасимова процитированы в Existiert das Ghetto noch. — Pp. 47, 126. Об использовании слова «шлюха» как стандартного обращения см.: Chiari B. Alltag hinter der Front. — P. 256. Об игре в «прятки» см.: Existiert das Ghetto noch. — P. 164.
503
Про 18 августа см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 232; Westermann E.B. «Ordinary Men» or «Ideological Soldiers»? — P. 57. О «специальном обращении» см.: Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 145. О том, что крестьян нужно уничтожать, «как и евреев», см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 239.
504
Westermann E.B. «Ordinary Men» or «Ideological Soldiers»? — Pp. 53, 54, 60; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 705, 919.
505
О подсчете убитых 208 089 евреев в Беларуси в 1942 году см.: Brandon R. The Holocaust in 1942. — Unpublished manuscript, 2009. Эта цифра не учитывает Белостоцкую область, которая была частью БССР в 1939–1941 годах, но не после окончания войны.
506
Про Готтберга см.: Klein P. Curt von Gottberg — Siedlungsfanktionär und Massenmörder // Karrieren der Gewalt: Nationalsozialistische Täterbiographien / Ed. by Mallmannn K.-M. — Darmstadt: Wissenschftliche Buchgesellschaft, 2004. — Pp. 95–99. Про Баха и вышеуказанные цифры см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — Pp. 233, 239.
507
Stang K. Dr. Oskar Dirlewanger — Protagonist der Terrorkriegsführung // Karrieren der Gewalt: Nationalsozialistische Täterbiographien / Ed. by Mallmann K.-M. — Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2004. — Pp. 66–70; Ingrao C. Les chasseurs noirs. — Pp. 20–21 (про «по крайней мере тридцать тысяч гражданских» указано на страницах 26 и 132); Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 958; MacLean F. The Cruel Hunters: SS-Sonderkommando Dirlewanger: Hitlerʼs Most Notorious Anti-Partisan Unit. — Atglen: Schiffer Military History, 1998. — Pp. 28, 133.
508
О квотах на убийство см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 890. Об операции «Болотная лихорадка» см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — Pp. 911–913, 930; Einsatz im «Reichskommissariat Ostland»: Dokumente zum Völkermord im Baltikum und in Weißrußland 1941–1944 / Ed. by Benz W., Kwiet K., Matthäus J. — Berlin: Metropol, 1998. — P. 239; Matthäus J. Reibungslos und planmäßig. — P. 267; Ingrao C. Les chasseurs noirs. — P. 34. Про Еккельна см.: Brakel A. Unter Rotem Stern und Hakenkruz. — P. 295. Об операции «Горнунг» см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 946; Klein P. Curt von Gottberg. — P. 100.
509
Brakel A. Unter Rotem Stern und Hakenkruz. — P. 304; Smilovitsky L. Antisemitism in the Soviet Partisan Movement. — P. 220. О довоенных коммунистах см.: Rein L. Local Collaboration in the Execution of the «Final Solution» in Nazi-Occupied Belarussia. — P. 394.
510
Про 800 полицейских и ополченцев см.: Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 266. Про 12 тысяч см.: Mironowicz E. Białoruś. — P. 160. Также см.: Slepyan K. Stalinʼs Guerillas. — P. 209.
511
Szybeika Z. Historia Białorusi. — Pp. 345, 352; Mironowicz E. Białoruś. — P. 159.
512
Про октябрь 1942 года см.: Nolte H.-H. Partisan War in Belorussia, 1941–1944 // A World at Total War: Global Conflict and the Politics of Destruction, 1937–1945 / Ed. by Chickering R., Förster S., Greiner B. — Cambridge: Cambridge University Press, 2005. — P. 274.
513
Klein P. Zwischen den Fronten. — P. 100.
514
Про операцию «Котбус» см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 948; Pohl D. Die Herrschaft der Wehrmacht. — P. 293; Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 195; Verbrechen. — P. 492. Про свиней см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 241.
515
Об операции «Герман» см.: Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 212; Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 907.
516
О расстреле 127 поляков см.: Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 210. Также см.: Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresów. — Pp. 264–265.
517
Brakel A. Unter Rotem Stern und Hakenkruz. — P. 317; Гогун А. Сталинские коммандос: Украинские партизанские формирования, 1941–1944. — Москва: Центрполиграф, 2008. — С. 144.
518
Shepherd B. War in the Wild East: The German Army and Soviet Partisans. — Cambridge: Harvard University Press, 2004. — P. 174; Angrick A. Besatzungspolitik und Massenmord: Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941–1943. — Hamburg: Hamburger Edition, 2003. — Pp. 680–689. Цит.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 242.
519
Birn R.B. Two Kinds of Reality? — P 291. Также см.: Klein P. Zwischen den Fronten. — P. 96.
520
Dallin A. The Kaminsky Brigade: 1941–1944. — Cambridge: Russian Research Centre, 1956. — Pp. 8–58.
521
Chiari B. Alltag hinter der Front. — P. 138; Szybeika Z. Historia Białorusi. — P. 346; Mironowicz E. Białoruś. — Pp. 148, 155.
522
Szybeika Z. Historia Białorusi. — P. 346.
523
Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 183.
524
О вышеприведенных цифрах см.: Ingrao C. Les chasseurs noirs. — P. 36. О цифре 5295 населенных пунктов см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 943. Про 10 431 партизана в рапорте о расстреле см.: Gott mit uns. — P. 55. О дневнике см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 239. Также см.: Matthäus J. Reibungslos und planmäßig. — P. 268.
525
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 1158.
526
Об убийстве 17 431 человека как предателей см.: Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944. — P. 261. О классовых врагах см.: Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresów. — Pp. 264–265.
527
Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 1160. По подсчетам Чиари, 276 тысяч поляков были убиты или перемещены к концу войны (см.: Chiari B. Alltag hinter der Front. — P. 306).
528
О крематориях см.: Gerlach C. Failure of Plans for an SS Extermination Camp in Mogilëv, Belorussia // Holocaust and Genocide Studies. — 1997. — № 11 (1). — P. 68. Об Асгарде см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 425.
529
Arad Y. «Belzec, Sobibor, Treblinka. — Pp. 136–137.
530
Сравните две фундаментальные работы одного и того же историка: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — Bloomington: Indiana University Press, 1987 и Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — Lincoln: University of Nebraska Press; Jerusalem: Yad Vashem, 2009.
531
Цит.: Wasser B. Himmlers Raumplannung im Osten. — Pp. 61, 77. О специальном статусе Люблина см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka. — P. 14; Musiał B. Przypadek modelowy dotyczący eksterminacji Żydów: Początki «akcji Reinhardt» — planowanie masowego mordu Żydów w Generalnym Gubernatorstwîe / Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie / Ed. by Libionka D. — Warszawa: IPN, 2004. — P. 24; Dwork D., Pelt R.J. van. Auschwitz. — P. 290. Об осуществлении «Генерального плана “Ост”» в качестве операции «Замосць» см.: Autuchiewicz J. Stan i perspectywa nad deportacjami Polaków w głąb ZSRS oraz związane z nimi problemy terminologiczne. — P. 71; Aly G., Heim S. Architects of Annihilation. — P. 295; Tooze A. The Wages of Destruction. — P. 468. Про дату 13 октября 1941 года см.: Pohl D. Znaczenie dystryktu lubelskiego w «ostatecznym rozwiązaniu» kwestii żydowskiej // Akcja Reinhardt: Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie / Ed. by Libionka D. — Warszawa: IPN, 2004. — P. 45.
532
Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 419; Rieger B. Creator of the Nazi Death Camps: The Life of Odilo Globocnik. — London: Vallentine Mitchell, 2007. — P. 60.
533
О нехватке персонала см.: Musiał B. Przypadek modelowy dotyczący eksterminacji Żydów. — P. 31. О предпочтении немцев см.: Black P. Handlanger der Endlösung. — P. 315.
534
Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 419; Black P. Handlanger der Endlösung. — P. 320.
535
Evans R.J. The Third Reich at War. — Pp. 84–90.
536
Цит.: Gerlach C. The Wannsee Conference. — P. 782. Также см.: Rieß V. Christian Wirth — Inspekteur der Vernichtungslager // Karrieren der Gewalt: Nationalsozialistische Täterbiographien / Ed. by Mallmann K.-M., Paul G. — Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2004. — P. 244; Pohl D. Znaczenie dystryktu lubelskiego w «ostatecznym rozwiązaniu» kwestii żydowskiej. — P. 45; Poprzeczny J. Odilo Globocnik, Hitlerʼs Man in the East. — Jefferson: McFarland & Company, 2004. — P. 163. О роли Вирта см.: Black P. Prosty żołnierz «akcji Reinhard». Oddziały z Trawnik i eksterminacja polskich Żydów // Akcja Reinhardt: Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie / Ed. by Libionka D. — Warszawa: IPN, 2004. — P. 105; Scheffler W. Probleme der Holocaustforschung // Deutsche — Pole — Juden. Ihre Beziehungen von den Anfängen bis ins 20. Jahrhundert / Ed. by Jersch-Wenzel S. — Berlin: Colloquium Verlag, 1987. — Pp. 270, 276. Программа «эвтаназии» продолжалась с большими ухищрениями: теперь использовались летальные инъекции и передозировки лекарств. За несколько следующих лет погибнут еще десятки тысяч немцев.
537
Kershaw I. Hitler, the Germans, and the Final Solution. — New Haven: Yale University Press, 2008. — P. 71; Mazower M. Hitlerʼs Empire. — P. 191 (и по тексту).
538
Цит.: Kershaw I. Hitler, the Germans, and the Final Solution. — P. 66. Также см.: Mallmann K.-M. Rozwiązać przez jakikolwiek szybko działający środek: Policja Bezpieczeństwa w Łodzi a Shoah w Kraju Warty // Zagłada Żydów na polskich terenach scielonych do Rzeszy / Ed. by A. Namysło. — Warszawa: IPN, 2008. — Pp. 85–95 (дата указана на c. 95); Horwitz G.J. Ghettostadt: Łódź and the Making of a Nazi City. — Cambridge: Harvard University Press, 2008. — P. 154; Friedlander H. The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution. — Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1995. — Pp. 314–318. О Ланге см.: Friedlander H. The Origins of Nazi Genocide. — P. 286; Kershaw I. Hitler, the Germans, and the Final Solution. — P. 71.
539
Согласно Араду, дизайн разработал Вирт (см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 24).
540
См.: Pohl D. Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien: Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens; Sandkühler T. «Endlösung» in Galizien: Der Judenmord in Ostpolen und die Tettungsinitiativen von Berthold Beitz, 1941–1944.
541
Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — Pp. 44, 56; Młynarczyk J.A. Judenmord in Zentralpolen. — Pp. 252, 257. О 14 марта см.: Rieger B. Creator of the Nazi Death Camps: The Life of Odilo Globocnik. — P. 108. О 1600 евреях, у которых не было документов на работу, см.: Poprzeczny J. Odilo Globocnik, Hitlerʼs Man in the East. — P. 226.
542
Młynarczyk J.A. Judenmord in Zentralpolen. — P. 260.
543
О ежедневных квотах и вообще см.: Młynarczyk J.A. Judenmord in Zentralpolen. — P. 260; Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — P. 94.
544
О цифре 434 508 см.: Witte P., Tyas S. A New Document on the Deportation and Murder of Jews During «Einsatz Reinhardt» 1942 // Holocaust and Genocide Studies. — 2001. — № 15 (3). — P. 472. Пол пишет о трех выживших (см.: Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — P. 95). О Вирте см.: Black P. Prosty żołnierz «akcji Reinhard». — P. 104. С августа 1942 года комендантом Белжеца стал Готлиб Геринг.
545
О Кракове см.: Życie i zagłada Żydów polskich 1939–1945. — P. 3; Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — P. 89; Hecht T.T. Life Death Memories. Charlottesville: Leopolis Press, 2002. — P. 66.
546
Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — P. 95.
547
О 17 апреля см.: Pohl D. Znaczenie dystryktu lubelskiego w «ostatecznym rozwiązaniu» kwestii żydowskiej. — P. 49. О 1 июня см.: Obóz zagłady Treblinka // Biuletyn Glownej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. — 1946. — № 1. — P. 134.
548
Grabher M. Irmfried Eberl. — Pp. 70, 74.
549
О Франке см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 46; Berenstein. Praca. — P. 87; Kershaw I. Hitler, the Germans, and the Final Solution. — P. 106. О «травниках» см.: Młynarczyk J.A. Akcja Reinhardt w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego 1942–1943. — P. 55.
550
Цит.: Longerich P. Heinrich Himmler. — P. 588.
551
Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 349.
552
Gerlach C. The Wannsee Conference. — P. 791. Также см.: Pohl D. Znaczenie dystryktu lubelskiego w «ostatecznym rozwiązaniu» kwestii żydowskiej. — P. 49.
553
Tooze A. The Wages of Destruction. — Pp. 365, 549.
554
Gutman I. Resistance: The Warsaw Ghetto Uprising. — Boston: Houghton Mifflin, 1994. — P. 198. Сравните: Aly G., Heim S. Architects of Annihilation. — P. 211.
555
Цит.: Witte P., Tyas S. A New Document on the Deportation and Murder of Jews During «Einsatz Reinhardt» 1942. — P. 477.
556
Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 61; Młynarczyk J.A. Akcja Reinhardt w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego 1942–1943. — P. 55; Urynowicz M. Gross Aktion — Zagłada Warszawskiego Getta // Biuletyn Instytutu Pamięci Naro-dowej. — 2007. — № 7. — P. 108; Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 428; Hilberg R. The Ghetto as a Form of Government // Annals of the American Academy of Political and Social Science. — 1980. — № 450. — P. 108. Об обещании хлеба и повидла см.: Berenstein T. Praca przymusowa Żydów w Warszawie w czasie okupacji hitlerowskiej // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1963 — № 45–46. — P. 142. Цитата: FVA 2327.
557
Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto: A Guide to the Perished City. — New Haven: Yale University Press, 2009. — Pp. 661–665; Gutman I. Resistance: The Warsaw Ghetto Uprising. — P. 142.
558
Urynowicz M. Gross Aktion — Zagłada Warszawskiego Getta. — Pp. 108–109; Trunk I. Judenrat: The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation. — New York: Macmillan, 1972. — P. 507.
559
Urynowicz M. Gross Aktion — Zagłada Warszawskiego Getta. — Pp. 109–111. Также см.: Gutman I. Resistance: The Warsaw Ghetto Uprising. — P. 142.
560
О Корчаке см:. Kassow S.D. Who Will Write Our History? — P. 268; Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 429. Цит.: Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto: A Guide to the Perished City. — P. 676.
561
О вышеуказанных цифрах см.: Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 230. Более высокие цифры приведены в: Drozdowski M.M. The History of the Warsaw Ghetto in the Light of the Reports of Ludwig Fischer. — P. 192 (315 тысяч человек); Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — P. 195 (310 322 человека).
562
Treblinka // Dokumenty і materialy. Obozy. / Ed. by Blumental M. — Łódź: Wydawnictwa Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, 1946. — P. 174. Об оплате «натурой» см.: Trunk I. Judenrat. — P. 512.
563
Про пот см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 64. О полях и лесах см.: Wdowinski D. And Are We Not Saved. — New York: Philosophical Library, 1985. — P. 69.
564
О Вернике см.: Kopówka E. Treblinka. Nigdy więcej. — Siedlce: Muzeum Rejonowe, 2002. — P. 28.
565
Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 81; Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard» // Aktion Reihardt, Der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941–1944 / Ed. by Musial B. — Osnabrück: Fibre, 2004. — P. 266; Obóz zagłady Treblinka. — P. 141; Królikowski J. Budiwałem most kolejowy w pobliżu Treblinki // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1964. — № 49. — P. 49.
566
О 22 августа см.: Evans R.J. The Third Reich at War. — P. 290. О 23 августа см.: Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — P. 262. О 24 августа см.: Wiernik Y. A Year in Treblinka. — New York: General Jewish Workersʼ Union of Poland, 1944. — P. 8. О 25 августа см.: Krzepicki A. Treblinka // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1962. — № 43–44. — P. 98. О 26 августа см.: Shoah FVA. 02694. Цитату Штангля см.: Sereny G. Into That Darkness: From Mercy Killing to Mass Murder. — New York: McGraw Hill, 1974. — P. 157.
567
Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 87.
568
Wdowinski D. And Are We Not Saved. — P. 78; Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 65.
569
Цитата Штангля: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 186.
570
О Франце см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 189; Kopówka E. Treblinka. — P. 32; Glazar R. Die Falle mit dem grünen Zaun: Überleben in Treblinka. — Frankfurt am Main: Fischer Verlag, 1992. — P. 118; Treblinka. — P. 194.
571
О польском правительстве см.: Libionka D. ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich // Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945 / Ed. by Żbikowski A. — Warszawa: IPN, 2006. — Pp. 36–53. О планировавшемся нападении см.: Libionka D. Polska kospiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim // Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim / Ed. by Engelking B., Leociak J., Libionka D. — Warszawa: IfiS PAN, 2007. — P. 482. О почтовых открытках см.: Hilberg R. The Judenrat. — P. 34. О работе почты см.: Sakowska R. Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Żydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji. — Warszawa: PAN, 1975. — P. 312.
572
О «лазарете» см.: Obóz zagłady Treblinka. — P. 137; Glazar R. Die Falle mit dem grünen Zaun. — P. 51; Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 122; Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — P. 267. О «станции» см.: Obóz zagłady Treblinka. — P.137; Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 123; Willenberg S. Revolt in Treblinka. — Warsaw: Jewish Historical Institute, 1992. — P. 96. Про оркестр см.: Treblinki. — P. 40; Treblinki. — Р. 193. Об идише см.: Krzepicki A. Treblinka. — P. 89.
573
Treblinki. — Р. 178; Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 37; Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — P. 269. Об изнасилованиях см.: Willenberg S. Revolt in Treblinka. — P. 105.
574
Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 108; Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — P. 267; Willenberg S. Revolt in Treblinka. — P. 65.
575
Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 119; Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — Pp. 259, 269.
576
Kopówka E. Treblinka. — P. 34; Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — Pp. 263, 269. О «метаморфозе» см.: Rajchman C. Je suis le dernier Juif / Transl. by Rozier Gilles. — Paris: Éditions des Arenes, 2009. — P. 88.
577
Rajgrodzki J. Jedenaście miesięcy w obozie zagłady w Treblince // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1958. — № 25. — P. 107; Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 174. О греющихся у огня немцах см.: Wiernik Y. A Year in Treblinka. — P. 29. О голых женщинах на холоде см.: Rajchman C. Je suis le dernier Juif. — P. 96.
578
О «Бесполезно» см.: Rajchman C. Je suis le dernier Juif. — P. 33. Об объятиях и Руфи Дорфман см.: Willenberg S. Revolt in Treblinka. — Pp. 56, 65.
579
О местной экономике см.: Willenberg S. Revolt in Treblinka. — P. 30; Rusiniak M. Obóz zagłady Treblinka II w pamięci społecznej (1943–1989). — Warszawa: Neriton, 2008. — P. 26. О «Европе» см.: Rusiniak M. Obóz zagłady Treblinka II. — P. 27.
580
Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 598. О Сталинграде см.: Rajgrodzki J. Jedenaście miesięcy w obozie zagłady w Treblince. — P. 109.
581
О демонтаже см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 373. Об операции «Эрнтефест» см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 366. Около пятнадцати тысяч евреев из Белостока также были расстреляны (см.: Bender S. The Jews of Białystok During the Second World War, 1939–1943: Ph.D. Dissertation. — Hebrew University, 1994. — P. 25).
582
Источники подсчета по Треблинке: Witte P., Tyas S. A New Document on the Deportation and Murder of Jews During «Einsatz Reinhardt» 1942. — P. 472 (приведен немецкий подсчет от 1942 года — 713 555 человек (перехвачено британцами)); Młynarczyk J.A. Treblinka — ein Todeslager der «Aktion Reihard». — P. 281 (приведен подсчет 1943 года — 67 308 человек). О количестве евреев из Радомского округа см.: Młynarczyk J.A. Judenmord in Zentralpolen. — P. 275. Верник утверждает, что было две партии необрезанных поляков (см.: Wiernik Y. A Year in Treblinka. — P. 35). В рапорте, опубликованном в Варшаве в начале 1946 года, приведена цифра 731 600 человек и предоставлено гораздо больше основной информации (см.: Obóz zagłady Treblinka).
583
Rusiniak M. Obóz zagłady Treblinka II. — P. 20.
584
Kamenec I. The Holocaust in Slovakia // Slovak Contributions to 19th International Congress of Historical Sciences / Ed. by Kováč D. — Bratislava: Veda, 2000. — Pp. 200–201; Kamenec I. The Deportation of Jewish Citizens from Slovakia // The Tragedy of the Jews of Slovakia, Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum and Museum of the Slovak National Uprising, 2002. — Pp. 116, 123 (цифра указана на с. 130).
585
Hilberg R. The Destruction of the European Jews. — Vol. III. — Pp. 939, 951; Browning C.R. The Origins of the Final Solution. — P. 421.
586
Сравните с: Brandon R. Holocaust in 1942; Dwork D., Pelt R.J. van. Auschwitz. — P. 326.
587
Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — P. 107; Hilberg R. The Destruction of the European Jews. — Vol. III. — P. 959; Stark T. Hungarian Jews During the Holocaust and After the Second World War. — P. 30; Długoborski W. Żydzi z ziem polskich wcielonych do Rzeszy w KL Auschwitz-Birkenau // Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy / Ed. by Namysło A. — Warszawa: IPN, 2008. — P. 147.
588
Хотя мы знаем число погибших в этих заведениях с некоторой точностью, точное число польских евреев трудно вычленить из большой цифры. Хотя Треблинка, Собибор и Белжец были основными центрами по уничтожению польских евреев Генерал-губернаторства, другие люди тоже гибли в этих трех местах, особенно в 1943 году: чехословацкие евреи, немецкие евреи, датские евреи, французские евреи, а также этнические поляки и цыгане.
589
О ромах см.: Pohl D. Verfolgung und Massenmord in der NS-Zeit 1933–1945. — Pp. 113–116; Evans R.J. The Third Reich at War. — Pp. 72–73, 531–535; Klein P. Curt von Gottberg. — P. 99.
590
О «чудесной песне» см.: Glazar R. Die Falle mit dem grünen Zaun. — P. 57. О «революционной» музыке см.: Rajgrodzki J. Jedenaście miesięcy w obozie zagłady w Treblince // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1958. — № 25. — P. 109. Об «el male rachamim» см.: Arad Y. Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. — P. 216.
591
Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 246; Zaloga S.J. Bagration 1944: The Destruction of Army Group Center. — Westport: Praeger, 2004. — Pp. 27, 28, 43, 56.
592
Zaloga S.J. Bagration 1944. — Pp. 7, 69, 71. Американцы были в Италии с 1943 года.
593
Гроссман В.С. Треблинский ад // Все течет…: повести, рассказы, очерки. — Москва: Эксмо, 2010. — С. 264–265. Также см.: Furet F. Le passé dʼune illusion. — P. 536; Gerard J.G. The Bones of Berdichev: The Life and Fate of Vassily Grossman. — New York: Free Press, 1996. — Pp. 187–189. Возможно, Гроссман не понимал, что знаки массового уничтожения были видны, потому что местное польское население искало ценности. Он бы не мог написать, что охранники в Треблинке были советскими гражданами.
594
Engelking B., Libionka D. Żydzi w powstańczej Warszawie. — Warszawa: Polish Centre for Holocaust Research, 2009. — P. 260. Также см.: Miłosz C. Legends of Modernity: Essays and Letters from Occupied Poland, 1942–43. — New York: Farrar, Strauss, and Giroux, 2005; Snyder T. Wartime Lies // The Nation. — 06.01.2006.
595
Tokarzewski-Karaszewicz M. U podstaw tworzenia Armii Krajowej // Zeszyty Hitoryczne. — 1981. — № 56. — Pp. 124–157.
596
О борьбе за восстановление Польши как демократической республики см.: Libionka D. ZWZ-AK. — Pp. 19, 23, 34. Об НКВД см.: Engelking B., Libionka D. Żydzi w powstańczej Warszawie. — P. 147.
597
Libionka D. ZWZ-AK. — P. 24.
598
Wdowinski D. And Are We Not Saved. — P. 205.
599
Wdowinski D. And Are We Not Saved. — Pp. 79, 82; Libionka D., Weinbaum L. Pomnik Apfelbauma, czyli klątwa «majora» Iwańskiego // Więż. — 2007. — № 4. — P. 110; Libionka D., Weinbaum L. Deconstructing Memory and History: The Jewish Military Union (ZZW) and the Warsaw Ghetto Uprising // Jewish Political Studies Review. — 2006. — № 18 (1/2). — P. 4; Libionka D. Apokryfy z dziejów Żydowskiego Związku Wojskowego i ich autorzy // Zagłada Żydów. Studia i materiały. — 2005. — № 1. — P. 166.
600
Об «Агудас Израиль» см.: Bacon G.C. The Politics of Tradition: Agudat Yisrael in Poland, 1916–1939. — Jerusalem: Magnes Press, 1996.
601
История создания Еврейской боевой организации сложна. См.: Sakowska R. Ludzie z dzielnicy zamkniętej. — Pp. 322–325; Zuckerman Y. A Surplus of Memory: Chronicle of the Warsaw Ghetto Uprising. — Berkeley: University of California Press, 1993.
602
Об организации спасения см.: Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — P. 16; Libionka D. ZWZ-AK. — Pp. 27, 33, 36, 39, 56.
603
Libionka D. ZWZ-AK. — Pp. 60, 71.
604
Bartoszewski W., Lewinówna Z. Ten jest z ojczyzny mojej: Polacy z pomocą Żydom 1939–1945. — Warszawa: Świat Książki, 2007. — P. 32; Sakowska R. Ludzie z dzielnicy zamkniętej. — P. 321 (цитата Марека Лихтенбаума на с. 326).
605
Gutman I. Resistance: The Warsaw Ghetto Uprising. — Boston: Houghton Mifflin, 1994. — P. 198.
606
Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto. — P. 763; Kopka B. Konzentrationslager Warschau: Historia i następstwa. — Warszawa: IPN, 2007. — Pp. 33–34.
607
О вооружении см.: Libionka D. ZWZ-AK. — P. 69; Moczarski K. Rozmowy z katem. — Cracow: Znak, 2009. — P. 232. Об антисемитском меньшинстве см.: Engelking B., Libionka D. Żydzi w powstańczej Warszawie. — P. 193 (и по тексту).
608
Цитата Гиммлера: Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — P. 36.
609
Wojna żydowsko-niemiecka / Ed. by Szapiro P. — London: Aneks, 1992. — P. 9; The Stroop Report / Ed. by Milton S. — New York: Random House, 1979 (по тексту); Libionka D. Polska kospiracja wobec eksterminacji Żydów w dystrykcie warszawskim // Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim / Ed. by Engelking B., Leociak J., Libionka D. — Warszawa: IfiS PAN, 2007. — P. 472.
610
Цитату Густавы Ярецкой см.: Kassow S.D. Who Will Write Our History? — P. 183.
611
Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto. — P. 774; Engelking B., Leociak J. Getto warszawskie: Przewodnik po nieistniejącym mieście. — Warszawa: OFiS PAN, 2003. — P. 733; Gutman I. Resistance. — P. 201.
612
Wojna żydowsko-niemiecka (passim); Libionka D. ZWZ-AK. — P. 82.
613
Цит.: Zuckerman Y. A Surplus of Memory. — P. 357; Wojna żydowsko-niemiecka. — P. 35.
614
О флагах см.: The Stroop Report. Цит.: Moczarski K. Rozmowy z katem. — P. 200.
615
Показания Эдельмана см.: Proces Stroopa Tom I. — SWMW-874, IVk 222/51 (теперь в IPN).
616
Moczarski K. Rozmowy z katem. — P. 252 (цитата на с. 253).
617
Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto. — P. 794.
618
Puławski A. W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941–1942). — Lublin: IPN, 2009. — Pp. 412, 420–421, 446; Libionka D. Głową w mur. Interwencje Kazimierza Papée, polskiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej, w sprawie zbrodni niemieckich w Polsce, listopad 1942–styczeń 1943 // Zagłada Żydów. Studia i materiały. — 2006. — № 2. — Pp. 292–314.
619
Цит.: Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto. — P. 795. Об одиннадцати попытках помочь евреям см.: Engelking B., Leociak J. Getto warszawskie. — P. 745; Libionka D. ZWZ-AK. — P. 79. О советской пропаганде см.: Redlich S. Propaganda and Nationalism in Wartime Russia: The Jewish Anti-Fascist Committee in the USSR, 1941–1948. — Boulder: East European Monographs, 1982. — P. 49.
620
О Вильнере см.: Sakowska R. Ludzie z dzielnicy zamkniętej. — P. 326.
621
Цит.: Engelking B., Leociak J. Getto warszawskie. — P. 750; Gutman I. Resistance. — P. 247; Marrus M.R. Jewish Resistance to the Hohocaust // Journal of Contemporary History. — 1995. — № 30 (1). — P. 98: Friedländer S. The Years of Extermination. — P. 598.
622
О вышеприведенных цифрах см.: Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — P. 256. О 1 июня 1943 года см.: Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — P. 39.
623
См.: Zimmerman J.D. The Attitude of the Polish Home Army (AK) to the Jewish Question During the Holocaust: The Case of the Warsaw Ghetto Uprising // Varieties of Antisemitism: History, Ideology, Discourse / Ed. by Baumgarten M., Kenez P., Thompson B. — Newark: University of Delaware Press, 2009. — P. 120; Libionka D. ZWZ-AK. — Pp. 119–123.
624
Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — P. 242.
625
Madajczyk C. Vom «Generalplan Ost». — P. 15; Rutherford P.T. Prelude to the Final Solution. — P. 218; Aly G., Heim S. Architects of Annihilation. — P. 275; Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move: Forced Population Movements in the Second World War and Its Aftermath. — Oxford: Berg, 2008. — P. 39.
626
О марте 1943 года см.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944 / Transl. by Harshav B. — Madison: University of Wisconsin Press, 2001. — P. 41. Об уничтожении евреев как мотиве см.: Puławski A. W obliczu Zagłady. — P. 442. О 6214 случаях партизанского сопротивления см.: BA-MA, RH 53–23 (WiG). — P. 66.
627
О 13 октября 1943 года см.: Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — P. 286. О заклеивании ртов и земле см.: Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — Pp. 58–59.
628
Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — Pp. 331, 348, 376, 378, 385, 427 (график).
629
Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — P. 40.
630
Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — Pp. 46, 53, 75.
631
Цитата: Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — P. 69.
632
Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — P. 60.
633
О связи с операцией «Багратион» см.: Zaloga S.J. Bagration 1944. — P. 82.
634
Члены Альянса обсудили будущее польских границ на Тегеранском саммите 28 ноября — 1 декабря 1943 года (см.: Ciechanowski J.M. Powstanie Warszawskie. — Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989. — P. 121).
635
Операція «Сейм» 1944–1946/Operacja «Sejm» 1944–1946. — Warszawa-Київ: IPN, 2007. — С. 5 (и по тексту).
636
О партизанском отряде Бельского см.: Libionka D. ZWZ-AK. — P. 112. О множественных точках зрения на Бельского см.: Snyder T. Caught Between Hitler and Stalin // New York Review of Books. — 2009. — № 56/7 (April 30).
637
О 22 июля 1944 года см.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 64.
638
Об исключении и оружии см.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 61.
639
Об атмосфере сражений и их описание см.: Davis N. Rising ʼ44: «The Battle for Warsaw». — London: Macmillan, 2003. — P. 44. О том, что не были захвачены основные стратегические объекты, см.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 75.
640
О Зильберберге см.: Engelking B., Libionka D. Żydzi w powstańczej Warszawie. — P. 91 (и пассим); National Armed Forces. — Pp. 62, 86, 143.
641
Об Аронсоне см.: Engelking B., Libionka D. Żydzi w powstańczej Warszawie. — P. 61; о Национальных вооруженных силах см.: Pp. 62, 86, 143; Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — Pp. 42, 101 (цитата о «безразличии»).
642
Krannhals H. von. Der Warschauer Aufstand 1944. — Frankfurt am main: Bernard & Graefe Verlag für Wehrwesen, 1964. — P. 124.
643
Krannhals H. von. Der Warschauer Aufstand 1944. — Pp. 124–127.
644
Wroniszewski J. Ochota 1939–1946. — Warszawa: MON, 1976. — Pp. 567, 568, 627, 628, 632, 654, 694; Dallin A. The Kaminsky Brigade. — Pp. 79–82. Об Институте Марии Кюри см.: Hanson J.K.M. The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 90. Цит.: Варшавское восстание 1944/Powstanie Warszawskie 1944 / Ed. by Mierecki P., Christoforow W. et al. — Москва-Warshawa: IHRAN-IPN, 2007. — P. 642 (про «массовые расстрелы»); Dallin A. The Kaminsky Brigade. — P. 81 («Они насиловали…»); Варшавское восстание. — Pр. 802–803 («мародерством, кражами…»).
645
Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim / Ed. by Madajczyk C., Getta M., Janowski A. — Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974. — P. 61.
646
О приказе Гиммлера см.: Sawicki J. Sburzenie Warszawy. — Pp. 32, 35; Krannhals H. von. Der Warschauer Aufstand 1944. — P. 420. О живых щитах (и других ужасах) см.: Stang K. Dr. Oskar Dirlewanger. — P. 71; Serwański E. Życie w powstańczej Warszawie. — Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1965. — P. 64; Варшавское восстание. — Pp. 547, 751; MacLean F. The Cruel Hunters. — P. 182. Также см.: Ingrao C. Les chasseurs noirs. — P. 180. О сорока тысячах убитых гражданских см.: Hanson J.K.M. The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944. — P. 90; Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 81. Инграо пишет о 12 500 расстрелянных отрядом Дирлевангера за один только день (см.: Ingrao C. Les chasseurs noirs. — P. 53).
647
О трех госпиталях см.: Hanson J.K.M. The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944. — P. 88; MacLean F. The Cruel Hunters. — P. 182. О групповых изнасилованиях и убийствах см.: Ingrao C. Les chasseurs noirs. — Pp. 134, 150.
648
О заводе, где были расстреляны 2000 человек, см.: Варшавское восстание. — P. 547. Цит.: Hanson J.K.M. The Civilian Population and the Warsaw Uprising of 1944. — P. 88.
649
Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 81.
650
Klimaszewski T. Verbrennungskommando Warschau. — Warszawa: Czytelnik, 1959. — Pp. 25–26, 53, 69, 70. О еврейском рабочем см.: Engelking B., Libionka D. Żydzi w powstańczej Warszawie. — P. 210. Также см.: Białoszewski M. Pamiętnik z Powstania Warszawskiego. — Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczny, 1970. — P. 28.
651
Цит.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 91. Также см.: Ciechanowski J.M. Powstanie Warszawskie. — Pp. 138, 145.
652
Цит.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 94.
653
Цит.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 94. Также см.: Davis N. Rising ʼ44. — P. 44.
654
О Гиммлере см.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — Pp. 79, 141; Варшавское восстание. — P. 807; Krannhals H. von. Der Warschauer Aufstand 1944. — P. 329 (и опыт гетто); Ingrao C. Les chasseurs noirs. — P. 182.
655
О Бахе и Вермахте см.: Sawicki J. Sburzenie Warszawy. — P. 284; Krannhals H. von. Der Warschauer Aufstand 1944. — Pp. 330–331. О последней библиотеке см.: Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — P. 141.
656
Подсчет: Ingrao C. Les chasseurs noirs (200 тысяч), Borodziej W. The Warsaw Uprising of 1944. — Р. 130 (185 тысяч), Pohl. Verfolgung. — P. 121 (170 тысяч): Krannhals H. von. Der Warschauer Aufstand 1944. — P. 124 (166 тысяч).
657
О Ландау и Рингельблюме см.: Bartoszewski W. Warszawski pierścień śmierci. — P. 385. Отдельно о Рингельблюме см.: Engelking B., Leociak J. The Warsaw Ghetto. — P. 671. Также см.: Kassow S.D. Who Will Write Our History?
658
Подсчет количества людей, которые прятались, см.: Paulsson G.S. Secret City: The Hidden Jews of Warsaw 1940–1945. — New Haven: Yale University Press, 2002. — P. 198.
659
Strzelecki A. Deportacja Żydów z getta łódzjiego do KL Auschwitz i ich zagłada. — Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, 2004. — Pp. 25, 35–37; Długoborski W. Żydzi z ziem polskich wcielonych do Rzeszy w KL Auschwitz-Birkenau // Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy / [Ed. by Namysło Aleksandra]. — Warszawa: IPN, 2008. — P. 147; Löw A. Juden im Getto Litzmannstadt: Lebensbedingungen, Selbstwahrnehmung, Verhalten. — Göttungen: Wallsteun Verlag, 2006. — Pp. 455, 466, 471 (о Брадфише и поездах на с. 472, 476).
660
Kopka B. Konzentrationslager Warschau. — Pp. 51, 116.
661
Strzelecki A. Deportacja Żydów z getta łódzjiego do KL Auschwitz i ich zagłada. — P. 111.
662
О значении немецких прецедентов см.: Brandes D. Der Weg zur Vertreibung: Pläne und Entscheidungen zum «Transfer» aus der Tschechoslowakei und aus Polen. — Munich: Oldenbourg, 2005. — Pp. 58, 105, 199 (и по тексту); Ahonen P. After the Expulsion: West Germany and Eastern Europe, 1945–1990. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — Pp. 15–25.
663
О польском и чешском планах по депортации во время войны (которые обычно были менее радикальными, чем достигнутое в конечном итоге) см.: Brandes D. Der Weg zur Vertreibung. — Pp. 57, 61, 117, 134, 141, 160, 222, 376 и по тексту.
664
Цит.: Niemcy w Polsce: Wybór dokumentów / Ed. by Borodziej W., Lemberg H., Kraft C. — Warszawa: Neriton, 2000. — Vol. 1. — P. 61. Подразумевается разница в польском языке между «narodowy» и «narodowościowy».
665
Цитата Миколайчика: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1999. — P. 41; Naimark N. Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe. — Cambridge: Harvard University Press, 2001. — P. 124. О Рузвельте см.: Brandes D. Der Weg zur Vertreibung. — P. 258. О Гувере см.: Kersen K. Forced Migration and the Transformation of Polish Society in the Postwar Period // Redrawing Nations: Ethnic Cleansing in East-Central Europe, 1944–1948 / Ed. by Ther P., Siljak A. — Lanham: Rowman and Littlefield, 2001. — P. 78. О Черчилле см.: Frank M. Expelling the Germans: British Opinion and Post-1945 Population Transfers in Context. — Oxford: Oxford University Press, 2007. — P. 74. О восстании см.: Niemcy v Polsce. — P. 109.
666
См.: Brandes D. Der Weg zur Vertreibung. — Pp. 267–272.
667
Frank M. Expelling the Germans. — P. 89.
668
О Венгрии см.: Ungvary K. Die Schlacht im Budapest: Stalingrad an der Donau, 1944/45. — Munich: Herbig, 1998. — Pp. 411–432; Naimark N. The Russians in Germany: A History of the Soviet Zone of Occupation, 1945–1949. — Cambridge: Harvard University Press, 1995. — P. 70. О Польше см.: Curp D.T. A Clean Sweep? The Politics of Ethnic Cleansing in Western Poland, 1945–1960. — Rochester: University of Rochester Press, 2006. — P. 51. Цитату о Югославии см.: Naimark N. The Russians in Germany. — P. 71.
669
О случаях изнасилований во время предыдущей оккупации см.: Gross J.T. Revolution from Abroad. — P. 40; Шумук Д. Пережите і передумане. — С. 17. Стоит ознакомиться с показаниями жертвы: Anonyma. Eine Frau in Berlin: Tagebuchaufzeichnungen vom. 20. April bis 22. Juni 1945. — Munich: btb Verlag, 2006. — P. 61.
670
Цит.: Salomini A. LʼUnion soviétique et la Shoah / Transl. by Saint-Upéry M. — Paris: La Découverte, 2007. — P. 123, а также 62, 115–116, 120, 177. О призывниках упомянуто между прочим в Vertreibung und Vertreibungsverbrechen 1945–1948: Bericht des Budesarchivs vom 28 Mai 1974. — Bonn: Kulturstiftung der Deutschen Vertriebenen, 1989. — P. 26.
671
Vertreibung und Vertreibungsverbrechen 1945–1948: Bericht des Budesarchivs vom 28 Mai 1974. — Bonn: Kulturstiftung der Deutschen Vertriebenen, 1989. — P. 33. Превосходное обсуждение этой темы см.: Naimark N. The Russians in Germany. — Pp. 70–74. О Г. Грассе см.: Grass G. Beim Häuten der Zwiebel. — P. 321.
672
О похоронах матери см.: Vertreibung. — P. 197.
673
О 520 тысячах немцев см.: Urban T. Der Verlust: Die Vertreibung der Deutschen und Polen im 20. Jahrhunert. — Munich: C.H. Beck, 2004. — P. 517. О 40 тысячах поляков см.: Zwolski Marcin. Deportacje internowanych Polaków w głąb ZSRS w latach 1944–1945 // Exodus: Deportacje i migracje (wątek wschodni) / Ed. by Zwolski M. — Warszawa: IPN, 2008. — P. 49. Гурьянов называет цифру 39–48 тысяч (см.: Гурьянов. Обзор. — С. 205). Еще больше поляков было депортировано из Советской Беларуси (см.: Szybieka. Historia Białorusi. — P. 362). О венгерских гражданских см.: Ungvary. Die Schlacht. — Pp. 411–432. О шахтах см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 71. О 287 тысячах, угнанных на работы, и о лагере-517 см.: Wheatcroft S.G. The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings, 1930–45 // Europe-Asia Studies. — 1996. — № 48 (8). — P. 1345.
674
О 185 тысячах немецких гражданских см.: Urban T. Der Verlust. — P. 117. О 363 тысячах немецких военнопленных см.: Overmans R. Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. — Munich: Oldenbourg, 1999. — P. 286. Виткрофт указывает цифру 356 687 человек (см.: Wheatcroft S.G. The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings, 1930–45. — P. 1353). Что касается итальянцев, то называют цифру 60 тысяч человек (см.: Schlemmer T. Die Italiener an der Ostfront. — Munich: R. Oldenbourg Verlag, 2005. — P. 74); венгров — 200 тысяч (эта цифра выглядит неправдоподобно высокой) (см.: Stark T. Hungaryʼs Human Losses in World War II. — Uppsala: Centre for Multiethnic Research, 1995. — P. 33). Также см.: Biess F. Vom Opfer zum Überlebenden des Totalitarismus: Westdeutsche Reaktionen auf die Rückkehr der Kriegsgefangenen aus der Sowjetunion, 1945–1953 // Kriegsgefangenschaft im Zweiten Welkrieg: Eine vergleichende Perspektive / Ed. by Bischof G., Overmans R. — Ternitz-Pottschach: Gerhard Höller, 1999. — P. 365.
675
О психологических причинах проблемы с эвакуацией см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 48. Цит.: Hillgruber A. Germany and the Two World Wars. — Cambridge: Harvard University Press, 1981. — P. 96. Также см.: Steinberg J. The Third Reich Reich Reflected. — Pp. 26–29.
676
О гауляйтерах и кораблях см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — Pp. 52–60.
677
О Янц см.: Verbrechen der Wehrmacht. — P. 227. Цит.: Grass G. Beim Häuten der Zwiebel. — P. 170.
678
Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 135; Jankowiak S. «Cleansing» Poland of Germans: The Province of Pomerania, 1945–1949 // Redrawing Nations: Ethnic Cleansing in East-Central Europe, 1944–1948 / Ed. by Ther P., Siljak A. — Lanham: Rowman and Littlefield, 2001. — Pp. 88–92. О числе вернувшихся (1,25 миллиона человек) см.: Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move. — P. 87.
679
Staněk T. Odsun Němců z Československa 1945–1947. — Prague: Akademia Naše Vojsko, 1991. — Pp. 55–58. Также см.: Naimark N. Fires of Hatred. — Pp. 115–117; Glassheim E. The Mechanics of Ethnic Cleansing: The Expulsion of Germans from Czechoslovakia, 1945–1947 // Redrawing Nations: Ethnic Cleansing in East-Central Europe, 1944–1948 / Ed. by Ther P., Siljak A. — Lanham: Rowman and Littlefield, 2001. — Pp. 206–207; Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move. — P. 81. Чешско-немецкая Совместная комиссия приводит цифры жертв от 19 до 30 тысяч человек (см.: Czech-German Joint Commission of Historians. A Conflictual Community, Catastrophe, Detente / Transl. by Tusková. — Prague: Ústav Mezinarodnuích Vztahů, 1996. — P. 33). Около 160 тысяч немцев из Чехословакии потеряли свои жизни, сражаясь в Вермахте. О Грассе см.: Grass G. Beim Häuten der Zwiebel. — P. 186.
680
Цит.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 136; Niemcy v Polsce. — P. 144. О переводе 1,2 миллиона человек см.: Jankowiak S. Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945–1970. — Warszawa: IPN, 2005. — Pp. 93, 100. Бородзей приводит цифру 300–400 тысяч человек (см.: Niemcy v Polsce. — P. 67); Карп — 350 тысяч (см.: Curp D.T. A Clean Sweep? — P. 53). Также см.: Jankowiak S. «Cleansing» Poland of Germans. — Pp. 89–92.
681
О Потсдамской конференции см.: Brandes D. Der Weg zur Vertreibung. — Pp. 404, 458, 470; Naimark N. Fires of Hatred. — P. 111.
682
Цит.: Naimark N. Fires of Hatred. — P. 109. О воеводе Силезии, Александре Завадском, см.: Urban T. Der Verlust. — P. 115; Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 144. Об Ольштыне см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 158.
683
Об Общественной безопасности см.: Niemcy v Polsce. — P. 80. Цит.: Stankowski W. Obozy i inne miejsca odosobnienia dla niemieckiej ludności cywilnej w Polsce w latach 1945–1950. — Bydgoszcz: Akademia Bydgoska, 2002. — P. 261.
684
О 6488 немцах, погибших в лагере в Ламбиновице, см.: Stankowski W. Obozy i inne miejsca odosobnienia dla niemieckiej ludności cywilnej w Polsce w latach 1945–1950. — P. 280. Урбан пишет, что из 200 тысяч немцев в польских лагерях умерли 60 тысяч (см.: Urban T. Der Verlust. — P. 129), но последняя цифра кажется завышенной в свете показателей по отдельным лагерям. Станковски указывает цифру 27 847–60 000 погибших (см.: Stankowski W. Obozy i inne miejsca odosobnienia dla niemieckiej ludności cywilnej w Polsce w latach 1945–1950. — P. 281). О Губорском и Кедровском см.: Stankowski W. Obozy i inne miejsca odosobnienia dla niemieckiej ludności cywilnej w Polsce w latach 1945–1950. — Pp. 255–256. Об убитых 4 октября 1945 года сорока узниках см.: Niemcy v Polsce. — P. 87.
685
О товарняках см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 154.
686
Об ограблениях см.: Urban T. Der Verlust. — P. 123; Niemcy v Polsce. — P. 109. По одним подсчетам, в это время пересекли границу 594 тысячи немцев (Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 161), по другим — 600 тысяч (Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move. — P. 93).
687
О ноябрьском плане см.: Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move. — P. 93. Приведенные цифры см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — Pp. 182, 230. Сравните с Янковяком, который указывает цифру 2 189 286 как общее число для 1946 и 1947 годов (это только отправленные зарегистрированным транспортом) (см.: Jankowiak S. Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej. — P. 501). Уровень смертности при перевозках в британскую оккупационную зону приведен в книге: Frank M. Expelling the Germans. — Pp. 258–259; Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move. — P. 141.
688
О 400 тысячах погибших немцев, начальные цифры см.: Vertreibung. — Pp. 40–41; о договоре см.: Nitschke B. Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945–1949. — P. 231; Niemcy v Polsce. — P. 11. Об обсуждениях и неявном одобрении см.: Overmans R. Personelle Verluste der deutschen Bevölkerung durch Flucht und Vertreibung // Dzieje Najnowsze. — 1994. — № 26 (2). — Pp. 52, 59, 60. Критику преувеличения цифр см.: Haar I. Die deutschen «Vertreibungsverluste» — Zur Entstehungsheschichte der «Dokumentation der Vertreibung» // Tel Aviver Jahrbuch für deutsche Geschichte. — 2007. — № 35. — Pp. 262–270. Агонен приводит цифру 600 тысяч жертв (см.: Ahonen P., Corni G., Kochanowski J., Schulze R., Stark T., Stelzl-Marx B. People on the Move. — P. 140).
689
Саймонс хорошо пишет о геополитических проблемах (см.: Simons T.W. Eastern Europe in the Postwar World. — New York: St. Martinʼs, 1993).
690
О связи между войной и захватом власти коммунистами вообще см.: Abrams B. The Second World War and the East European Revolution // East European Politics and Societies. — 2003. — № 16 (3). — Pp. 623–664; Gross J.T. The Social Consequences of War: Preliminaries for the Study of the Imposition of Communist Regimes in Eastern Europe // East European Politics and Societies. — 1989. — № 3. — Pp. 198–214; Simons T.W. Eastern Europe in the Postwar World.
691
О государственном секретаре Джеймсе Бирнсе и меняющейся американской позиции см.: Ahonen P. After the Expulsion. — Pp. 26–27. Также см.: Niemcy v Polsce. — P. 70.
692
Цит.: Brandes D. Der Weg zur Vertreibung. — P. 437. Также см.: Kersen K. Forced Migration and the Transformation of Polish Society in the Postwar Period. — P. 81; Sobór-Świderska A. Jakub Berman: biografia komunisty. — Warszawa: IPN, 2009. — P. 202; Torańska. Oni. — P. 273.
693
См.: Snyder T. The Reconstruction of Nations.
694
Документацию планов УПА относительно операций против поляков можно найти в ЦДАВО: 3833/1/86/6а; 3833/1/131/13–14; 3833/1/86/19–20; 3933/3/1/60. Также интерес представляют документы: DAR 30/1/16=USHMM RG-31.017M-1; DAR 301/1/5=USHMM RG-31.017M-1; DAR 30/1/4=USHMM RG-31.017M-1. Эти военные декларации ОУН-Б и УПА совпадают с послевоенными допросами (см.: GARF, R-9478/1/398) и воспоминаниями выживших поляков (о бойне 12–13 июля 1943 года, например, см.: AW, II/737, II/1144, II/2099, II/2650, II/953, II/775), а также выживших евреев (например, ŻIH 301/2519; Adini Y. Dubno: sefer zikaron. — Tel Aviv: Irgun yotsʼe Dubno be-Yisraʼel, 1966. — Pp. 717–718). Фундаментальная монография — Motyka G. Ukraińska partyzantka 1942–1960. — Warszawa: Rytm, 2006. Также см.: Ільюшин І.І. ОУН-УПА і українське питання в роки Другої світової війни в світлі польских документів. — Київ: НАН України, 2000; Armstrong J. Ukrainian Nationalism. — New York: Columbia University Press, 1963. Я пытался рассмотреть этот конфликт в нескольких моих монографиях (см.: Snyder T. The Causes of Ukrainian-Polish Ethnic Cleansing, 1943 // Past and Present. — 2003. — № 179. — Pp. 197–234; The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1956–1999; The Life and Death of West Volhynian Jews, 1921–1945; Sketches from a Secret War: A Polish Artistʼs Mission to Liberate Soviet Ukraine).
695
О 780 тысячах поляков, отправленных в коммунистическую Польшу, см.: Депортації / За ред. Сливки І. — Львів: Національна Академія наук України, 1996. — P. 25. Об отправленных 483 099 человек из Польши в Советскую Украину см.: Teczka specjalna J.W. Stalina / Ed. by Cariewskaja T., Chmielarz A., Paczkowski A., Rosowska E., Rudnicki S. — Warsaw: Rytm, 1995. — P. 544. О 100 тысячах евреев см.: Szaynok B. Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944–1968. — Warszawa: IPN, 2007. — P. 40. Об операции «Висла» см.: Snyder T. The Reconstruction of Nations; Snyder T. «To Resolve the Ukrainian Problem Once and for All»: The Ethnic Cleansing of Ukrainians in Poland, 1943–1947 // Journal of Cold War Studies. — 1999. — № 1 (2). — Pp. 86–120.
696
О 182 543 украинцах, депортированных из Советской Украины в ГУЛАГ, см.: Weiner A. Nature, Nurture, and Memory in a Socialist Utopia: Delineating the Soviet Socio-Ethnic Body in the Age of Socialism // American Historical Review. — 1999. — № 104 (4). — P. 1137. О 148 079 красноармейцах-ветеранах см.: Polian P. La violence contre les prisonniers de guerre soviétiques. — P. 129. Также см.: Applebaum A. Gulag. — P. 463.
697
Подробности о 140 660 человек, насильно переселенных, см.: Snyder T. The Reconstruction of Nations или Snyder T. «To Resolve the Ukrainian Problem Once and for All».
698
Snyder. The Reconstruction of Nations; Snyder T. «To Resolve the Ukrainian Problem Once and for All»; Motyka G. Ukraińska partyzantka 1942–1960. — Р. 535. Также см.: Burds J. Agentura: Soviet Informants Networks and the Ukrainian Underground in Galicia // East European Politics and Societies. — 1997. — № 11 (1). — Pp. 89–130.
699
Polian P. Against Their Will. — Pp. 166–168.
700
Polian P. Against Their Will. — P. 134.
701
Все вышеуказанные цифры см.: Polian P. Against Their Will. — Pp. 134–155. Также см.: Naimark N. Fires of Hatred. — P. 96; Lieberman B. Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. — Chicago: Ivan R. Dee, 2006. — Pp. 206–207; Burleigh M. The Third Reich: A New History. — New York: Hill and Wang, 2000. — P. 749.
702
О 8 миллионах человек, возвращенных в Советский Союз, см.: Polian P. La Violence. — P. 127. О 12 миллионах украинцев, беларусов и поляков см.: Gerlach C. Kalkulierte Morde. — P. 1160
703
Weiner A. Nature, Nurture, and Memory in a Socialist Utopia. — P. 1137.
704
См.: Lieberman B. Terrible Fate. — P. 207.
705
Пережившие тот голод пишут об этом в своих воспоминаниях (см.: Potichnij P.J. The 1946–1947 Famine in Ukraine: A Comment on the Archives of the Underground // Famine-Genocide in Ukraine, 1932–1933 / Ed. by Isajiw W. — Toronto: Ukrainian Canadian Research and Documentation Centre, 2003. — P. 185).
706
См.: Mastny V. The Cold War and Soviet Insecurity: The Stalin Years. — Oxford: Oxford University Press, 1996. — P. 30. О сердечном приступе Жданова см.: Sebag M.S. Stalin. — P. 506.
707
Об убийстве см.: Rubenstein J., Naumov V. Stalinʼs Secret Pogrom: The Postwar Inquisition of the Jewish Anti-Fascist Committee. — New Haven: Yale University Press, 2005. — P. 1. О Цанаве см.: Mavrogordato R., Ziemke E. The Polotsk Lowland // Soviet Partisans in World War II / Ed. by Armstrong J. — Madison: University of Wisconsin Press, 1964. — P. 527; Smilovitsky L. Antisemitism in the Soviet Partisan Movement. — P. 207.
708
О «Черной книге советского еврейства» см.: Kostyrchenko G. Out of the Red Shadows: Anti-Semitism in Stalinʼs Russia. — Amherst: Prometheus Books, 1995. — P. 68. О звездах см.: Weiner A. Nature, Nurture, and Memory in a Socialist Utopia. — P. 1150; Weiner A. Making Sense of War. — P. 382. О синагоге как зернохранилище см.: ŻIH/1644; Rubenstein J., Naumov V. Stalinʼs Secret Pogrom. — P. 38. Также см.: Veidlinger J. The Moscow State Yiddish Theatre: Jewish Culture on the Soviet Stage. — Bloomington: Indiana University Press, 2000. — P. 277.
709
Rubenstein J., Naumov V. Stalinʼs Secret Pogrom. — P. 35.
710
О Крыме см.: Redlich S. War, Holocaust, and Stalinism: A Documented History of the Jewish Anti-Fascist Committee in the USSR. — Luxembourg: Harwood, 1995. — P. 267; Redlich S. Propaganda and Nationalism in Wartime Russia. — P. 57. Также см.: Lustiger A. Stalin and the Jews: The Red Book. — New York: Enigma Books, 2003. — Pp. 155, 192; Luks L. Zum Slaninschen Antisemitismus: Brüche und Widersprüche // Jahrbuch für Historische Kommunismus-Forschung, 1997. — P. 28; Veidlinger J. Soviet Jewry as a Diaspora Nationality: The «Black Years» Reconsidered // East European Jewish Affairs. — 2003. — № 33 (1). — Pp. 9–10.
711
Про награды за храбрость см.: Weiner A. Nature, Nurture, and Memory in a Socialist Utopia. — P. 1151; Lustiger A. Stalin and the Jews. — P. 138.
712
О государственном секрете см.: Lustiger A. Stalin and the Jews. — P. 108. Относительно гибели евреев в СССР см.: Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — Pp. 521, 524.
713
Филимошин М. В. Об итогах исчисления потерь среди мирного населения на оккупированной территории СССР и РСФСР в годы Великой Отечественной войны // Людские потери СССР в период Второй мировой войны / Под ред. Евдокимова Р.Б. — С.-Петербург: РАН, 1995. — С. 124.
714
Франклин Рузвельт, Уинстон Черчилль и Иосиф Сталин. Декларация об ответственности гитлеровцев за совершаемые зверства. 30.10.1943. Она была частью Московской декларации.
715
О «сынах нации» см.: Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. — P. 539. О Хрущеве см.: Salomini A. LʼUnion soviétique et la Shoah. — P. 242; Weiner A. Making Sense of War. — P. 351.
716
Глубокомысленные вступительные статьи о послевоенной советской культуре: Kozlov D. «I have Not Read, But I Will Say»: Soviet Literary Audiences and Changing Ideas of Social Membership, 1958–1966 // Kritika. — 2006. — № 7 (3). — Pp. 557–597; Kozlov D. The Historical Turn in Late Soviet Culture: Retrospectivism, Factography, Doubt, 1953–1991 // Kritika. — 2001. — № 2 (2). — Pp. 577–600.
717
О семидесяти тысячах евреев, которым разрешили уехать из Польши в Израиль, см.: Szaynok B. Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944–1968. — P. 49. О Кёстлере см.: Kostyrchenko G. Out of the Red Shadows. — P. 102.
718
О Рош Ха-Шана и синагоге см.: Veidlinger J. Soviet Jewry as a Diaspora Nationality. — Pp. 13–16; Szajnok. Polska a Izrael. — P. 159. О Жемчужиной см.: Rubenstein J., Naumov V. Stalinʼs Secret Pogrom. — P. 46. О Горбман см.: Luks L. Zum Slaninschen Antisemitismus. — P. 34. Об изменении политики вообще см.: Szaynok B. Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944–1968. — Pp. 40, 82, 106, 111–116.
719
О статье в «Правде» см.: Kostyrchenko G. Out of the Red Shadows. — P. 152. Об уменьшении количества евреев в высших эшелонах власти (с 13 % в 1945 году до 4 % в 1952 году) см.: Костырченко Г.В. Государственный антисемитизм в СССР от начала до кульминации 1938–1953. — Москва: Материк, 2005. — С. 352. Цитата Гроссмана: Все течет… // Все течет…: повести, рассказы, очерки. — Москва: Эксмо, 2010. — С. 506–507.
720
О расформировании Еврейского антифашистского комитета см.: Kostyrchenko G. Out of the Red Shadows. — P. 104. Цитату о поезде см.: Дер Н. Семья Машбер / Пер. с идиша Михаила Шамбадала. — Москва: Эшколот, 2012. — С. 30. О рапорте МГБ см.: Костырченко Г.В. Государственный антисемитизм. — С. 327.
721
Цитата Молотова: Gorlizki Y., Khlevniuk O. Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle, 1945–1953. — Oxford: Oxford University Press, 2004. — P. 76. Также см.: Redlich S. War, Holocaust, and Stalinism. — P. 149.
722
Redlich S. War, Holocaust, and Stalinism. — P. 152; Rubenstein J., Naumov V. Stalinʼs Secret Pogrom. — Pp. 55–60.
723
О ста тысячах евреев из Советского Союза см.: Szaynok B. Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944–1968. — P. 40.
724
Banac I. With Stalin Against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism. — Ithaca: Cornell University Press, 1988. — Pp. 117–142; Kramer M. Die Konsolidierung des kommynistischen Blocks in Osteuropa 1944–1953 // Transit. — 2009. — № 39. — Pp. 81–84. Также см.: Gaddis J.L. The United States and the Coming of the Cold War. — New York: Columbia University Press, 1972.
725
О Гомулке и Бермане см.: Sobór-Świderska A. Jakub Berman — Pp. 219, 229, 240; Paczkowski A. Trzy twarze Józefa Światła. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce. — Warszawa: Prószyński i S-ka, 2009. — P. 109; Torańska T. Oni. — London: Aneks, 1985. — Pp. 295–296.
726
О переписке Сталина с Гомулкой см.: Naimark N. Gomułka and Stalin: The Antisemitic Factor in Postwar Polish Politics // Varieties of Antisemitism: History, Ideology, Discourse / Ed. by Baumgarten M., Kenez P., Thompson B. — Newark: University of Delaware Press, 2009. — P. 244. Цитата: Sobór-Świderska A. Jakub Berman — P. 258.
727
Цитата Смоляра: Shore M. Język, pamięć i rewolucyjna awangarda. Kształtowanie historii powstania w getcie warszawskim w latach 1944–1950 // Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. — 1998. — № 3 (188). — P. 56.
728
Shore M. Język, pamięć i rewolucyjna awangarda. — P. 60.
729
Torańska T. Oni. — Pp. 241, 248.
730
Gniazdowski M. «Ustalić liczbę zabitych na 6 milionów ludzi»: dyrektywy Jakuba Bermana dla Biura Odszkodzowań Wojennych przy Prezydium Rady Minisrów // Polski Przegląd Diplomatyczny. — 2008. — № 1 (41). — Pp. 100–104 (и по тексту).
731
О советском после см.: Sobór-Świderska. Jakub Berman. — P. 202; Paczkowski A. Trzy twarze Józefa Światła. — P. 114. О проценте офицеров высшего ранга в МГБ, которые были евреями по самоопределению или по происхождению, см.: Eisler J. 1968: Jews, Antisemitism, Emigration // Polin. — 2008. — № 41.
732
Proces z vedením protistátního spikleneckého centra v čele s Rodolfem Slánským. — Prague: Ministerstvo Spravedlnosti, 1953. — P. 9 (и по тексту); Lukes I. The Rudolf Slansky Affair: New Evidence // Slavic Review. — 1999. — № 58 (1). — P. 171.
733
Torańska T. Oni. — Pp. 322–323.
734
См.: Shore M. Children of the Revolution: Communism, Zionism, and the Berman Brothers // Jewish Social Studies. — 2004. — № 10 (3).
735
Объяснение тому, почему не было кровавых коммунистических чисток в Польше, можно найти среди прочего в книге Luks L. Zum Slaninschen Antisemitismus. — P. 47. Один польский коммунистический лидер якобы убил другого во время войны — это тоже могло стать основанием для осторожности.
736
Paczkowski A. Trzy twarze Józefa Światła. — P. 103.
737
Weinberg G. A World at Arms. — P. 81.
738
Цитата: Sebag M.S. Stalin. — P. 536.
739
Service R. Stalin: A Biography. — Cambridge: Harvard University Press, 2004. — P. 554. О Центральной Азии см.: Brown A. The Rise and Fall of Communism. — P. 324.
740
Kramer M. Die Konsolidierung des kommynistischen Blocks in Osteuropa 1944–1953. — Pp. 86–90.
741
О разнице между 1930-ми и 1950-ми годами см.: Zubok V.M. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. — Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2007. — P. 77. Gorlizki Y., Khlevniuk O. Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle, 1945–1953. — P. 97.
742
О Щербакове см.: Brandenberger D. National Bolshevism. — P. 119 (и по тексту); Kuromiya H. World War II, Jews, and Post-War Soviet Society // Kritika. — 2002. — № 3 (3). — Pp. 523, 525; Zubok V. A Failed Empire. — P. 7.
743
О параде в День Победы см.: Brandenberger D. Stalinʼs Last Crime? Recent Scholarship on Postwar Soviet Antisemitism and the Doctorsʼ Plot // Kritika. — 2005. — № 6 (1). — P. 193. Об Этингере см.: Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime: The Plot Against the Jewish Doctors 1948–1953. — New York: HarperCollins, 2003. — P. 11. Также см.: Lustiger A. Stalin and the Jews. — P. 213. Опасения Сталина насчет медицинского терроризма уходят корнями, по крайней мере, в 1930-е годы (см.: Справа «Спілки Визволення України» / За ред. Пристайка В., Шаповала Ю. — Київ: Інтел, 1995. — С. 49).
744
О Карпай см.: Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime. — P. 296.
745
Lukes I. The Rudolf Slansky Affair. — P. 165.
746
Lukes I. The Rudolf Slansky Affair. — Pp. 178–180; Lustiger A. Stalin and the Jews. — P. 264.
747
Цитату и соотношение (одиннадцать из четырнадцати обвиняемых еврейского происхождения) см.: Proces z vedením. — Pp. 44–47. О разоблачениях см.: Kovály H.M. Under a Cruel Star: A Life in Prague 1941–1968 / Transl. by Epstein F., Epstein H. — New York: Holmes and Maier, 1997. — P. 141.
748
О признании Сланского см.: Proces z vedením. — Pp. 66, 70, 72. О смертном приговоре и палаче см.: Lukes I. The Rudolf Slansky Affair. — Pp. 160, 185. О Марголиусе см.: Kovály H.M. Under a Cruel Star. — P. 141.
749
О Польше см.: Paczkowski A. Trzy twarze Józefa Światła. — P. 162.
750
Цитата: Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime. — P. 250.
751
Kostyrchenko G. Out of the Red Shadows. — P. 264; Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime. — P. 267. О танце см.: Service. Stalin. — P. 580.
752
О Михоэлсе как короле Лире см.: Veidlinger J. The Moscow State Yiddish Theatre.
753
Цитату «каждый еврей…» см.: Rubenstein J., Naumov V. Stalinʼs Secret Pogrom. — P. 62. Цитату «их нацию спасли…» см.: Brown A. The Rise and Fall of Communism. — P. 220.
754
Цит.: Kostyrchenko G. Out of the Red Shadows. — P. 290. Также см.: Lustiger A. Stalin and the Jews. — P. 250.
755
О Карпай см.: Костырченко Г.В. Государственный антисемитизм. — С. 466; Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime. — P. 296.
756
О переписывании письма см.: Костырченко Г.В. Государственный антисемитизм в СССР от начала до кульминации 1938–1953. — С. 470–478. О Гроссмане см.: Brandenberger D. Stalinʼs Last Crime? — P. 196. Также см.: Luks L. Zum Slaninschen Antisemitismus. — P. 47. Цитату Гроссмана см.: Гроссман В.С. Жизнь и судьба. — С. 403.
757
Об Эренбурге см.: Brandenberger D. Stalinʼs Last Crime? — P. 197.
758
О слухах см.: Brandenberger D. Stalinʼs Last Crime? — P. 202. О количестве врачей см.: Luks L. Zum Slaninschen Antisemitismus. — P. 42.
759
Khlevniuk O. Stalin as Dictator: The Personalization of Power // Stalin: A New History / Ed. by Davis S., Harris J. — Cambridge: Cambridge University Press, 2005. — Pp. 110, 118. О том, что Сталин не посещал заводов, колхозов и госучреждений после войны, см.: Service R. Stalin. — P. 539.
760
О начальниках службы безопасности Сталина см.: Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime. — P. 258.
761
Сталин приказал избивать арестованных 13 ноября (см.: Brent J., Naumov V. Stalinʼs Last Crime. — P. 224). О суде см.: Lustiger A. Stalin and the Jews. — P. 250.
762
О деталях «антисионистской кампании» 1968 года см.: Stola D. Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968. — Warszawa: IH PAN, 2000; Paczkowski A. Pół wieku dziejów Polski. — Warszawa: PWN, 2005.
763
Rozenbaum W. The March Events: Targeting the Jews // Polin. — 2008. — № 21. — P. 68.
764
О предыдущих советских практиках см.: Szaynok B. Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944–1968. — P. 160.
765
Stola D. The Hate Campaign of March 1968: How Did It Become Anti-Jewish? // Polin. — 2008. — № 21. — Pp. 19, 31. О «пятой колонне» см.: Rozenbaum W. The March Events: Targeting the Jews // Polin. — 2008. — №. 21. — P. 70.
766
Stola D. The Hate Campaign of March 1968. — P. 20.
767
О цифре 2591 арестованных см.: Stola D. The Hate Campaign of March 1968. — P. 17. О железнодорожной станции Гданьск см.: Eisler J. 1968. — P. 60.
768
Judt T. Postwar: A History of Europe Since 1945. — New York: Penguin, 2005. — Pp. 422–483; Simons. Eastern Europe bn Postwar World.
769
Brown A. The Rise and Fall of Communism. — P. 396.
770
Сравните: Moyn S. In the Aftermath of Camps // Histories of the Aftermath: The Legacies of the Second World War / Ed. by Biess F., Mueller R. — New York: Berghahn Books, 2010. Тут интерпретация отталкивается от аргументов, представленных в разделах, поэтому аннотация ограничена.
771
См.: Orth K. Das System der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Eine politische Organisationsgeschichte. — Hamburg: Hamburg Edition, 1999.
772
Сравните: Keegan J. The Face of Battle. — New York: Viking, 1976. — P. 55; Gerlach C., Werth N. State Violence — Violence Societies // Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared / Ed. by Geter M., Fitzpatrick S. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 133.
773
Гроссман В.С. Все течет… — С. 586. Также см.: Гроссман В.С. «Жизнь и судьба». — С. 39.
774
Цит.: Гроссман В.С. Все течет… — С. 579.
775
О непрерывном обсуждении темы моральной экономики земли и уничтожения см.: Kiernan B. Blood and Soil: A World History of Genocide and Extermination from Sparta to Darfur. — New Haven: Yale University Press, 2007.
776
Про «враждующее соучастие» см.: Furet F., Notle E. Fascism and Communism. — Lincoln: University of Nebraska Press, 2001. — P. 2. Сравните: Edele M., Geyer M. States of Exception // Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compares / Ed. by Geyer M., Fizpatrick S. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 348. Цитату Гитлера см.: Lück M.F. Partisanenbekämpfung durch SS und Polizei in Weißruthenien 1942. — P. 228.
777
Todorov T. Mémoire du mal, Tentacion du Bien: Enquête sur le siècle. — Paris: Reober Laffont, 2000. — P. 90.
778
По-прежнему остается актуальной статья: Milgram S. Behavior Study of Obedience // Journal of Abnormal and Social Psychology. — 1963. — № 67 (2). — Pр. 371–378.
779
Kołakowski L. Main Currents of Marxism, Vol. 3: The Breakdown. — Oxford: Oxford University Press, 1978. — P. 43.
780
О международной позиции сторонних наблюдателей см.: Power S. «A Problem from Hell»: America and the Age of Genocide. — New York: Basic Books, 2002.
781
Fest J.C. Das Gesicht des Dritten Reiches. — Munich: Piper, 2006. — Pр. 108, 162.
782
Как заметил Гарольд Джеймс, теории жестокой модернизации вообще приносят плохие результаты в экономическом смысле (см.: James H. Europe Reborn: A History, 1914–2000. — Harlow: Pearson, 2003. — P. 26). Цит.: Buber-Neumann M. Under Two Dictators: Prisoner of Hitler and Stalin. — London: Pimlico, 2008 [1949]. — P. 35.
783
Самым значительным немецким преступлением в Советской России был намеренно устроенный голод в Ленинграде, в результате которого погибло около миллиона человек. Немцы уничтожили сравнительно небольшое количество евреев в Советской России, примерно 60 тысяч человек. Они также уничтожили в дулагах и шталагах по крайней мере миллион военнопленных из Советской России. В советской и российской статистике этих людей обычно засчитывали как военные потери; поскольку я считаю их жертвами намеренно убийственной политики, я увеличиваю цифру 1,8 миллиона, поданную в книге Филимошина (см.: Филимошин М.В. Об итогах исчисления потерь среди мирного населения на оккупированной территории СССР и РСФСР в годы Великой Отечественной войны // Людские потери СССР в период Второй мировой войны / Под ред. Евдокимова Р.Б. — С.-Петербург: РАН, 1995. — С. 124). Я полагаю, что российский подсчет жертв Ленинграда слишком занижен, примерно на 400 тысяч человек, поэтому я прибавил их. Если Борис Соколов прав и советские военные потери были значительно выше традиционно указываемых цифр, тогда большинство этих людей были солдатами. Если правы Эллман и Максудов и советские военные потери были в действительности ниже, тогда большинство этих людей были гражданскими и часто гражданскими не при немецкой оккупации (см.: Sokolov B. How to Calculate Human Losses During the Second World War // Journal of Slavic Military Studies. — 2009. — № 22 (3). — Pp. 451–457; Ellman M., Maksudov S. Soviet Deaths in the Great Patriotic War: A Note // Europe-Asia Studies. — 1994. — № 46 (4). — Pр. 674–680.
784
О смерти 516 841 узника см.: Земсков В.Н. Смертность заключенных в 1941–1945 гг. // Людские потери СССР в период Второй мировой войны / Под ред. Евдокимова Р.Б. — С.-Петербург: РАН, 1995. — С. 176. О четырех миллионах советских граждан в ГУЛАГе (включая спецпоселения) см.: Khlevniuk O. The History of the Gulag. — Р. 307.
785
Брандон и Лоуэр насчитали 5,5–7 миллионов жертв Украины в войне (Brandon R., Lower W. Introduction // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. — Bloomington: Indiana University Press, 2008. — P. 11).
786
Вступление к культуре см.: Goujon A. Memorial Narratives of WWII Partisans and Genocide in Belarus // East European Politics and Societies. — 2010. — № 24 (1). — Pр. 6–25.
787
Janion M. Do Europy: tak, ale razem z naszymy umarłymi. — Warszawa: Sic! 2000. О Бермане см.: Gniazdowski M. «Ustalić liczbę zabitych na 6 milionów ludzi»: dyrektywy Jakuba Bermana dla Biura Odszkodzowań Wojennych przy Prezydium Rady Minisrów // Polski Przegląd Diplomatyczny. — 2008. — № 1 (41). — Pp. 99–113.