Примечания
1
Общество, специализирующееся на публикации текстов исторических источников о географических экспедициях. Носит имя Ричарда Хаклита (1553–1616), составителя сборника «Книга путешествий» о географических открытиях елизаветинской эпохи. – Здесь и далее, если не указано иное, прим. пер.
2
Поднимемся и пойдем; и я пойду пред тобою (Быт. 33: 12) (лат.).
3
Внушительный список юбилейных событий см. в: López-Calvo I. Magallanes, Elcano, la marca España y los resabios de nostalgias imperials// Revista Communitas 3, no. 6. July-December 2019. P. 56–67.
4
Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles / Ed. M. de Navarrete. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4. P. 3–8.
5
Цит. по: Lucena Giraldo M. Renaissances, Reformations, and Mental Revolutions // The Oxford Illustrated History of the World / Ed. F. Fernández-Armesto. Oxford: Oxford University Press, 2019. P. 273.
6
Burke P., Clossey L., Fernández-Armesto F. The Global Renaissance // Journal of World History 28. 2017. P. 1–30.
7
Глобальное распространение малого ледникового периода подвергается сомнению (Houghton J. T.et al. Climate Change 2001, Working Group I, Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. sec. 2.3.3: Was There a ‘Little Ice Age’ and a ‘Medieval Warm Period’? https://web.archive.org/web/20060529044319/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/070.htm), но свидетельства ледников Антарктиды и Южного полушария, судя по всему, с холодной беспристрастностью выступают в его пользу (Meyer I., Wagner S. The Little Ice Age in Southern South America: Proxy and Model Based Evidence Past Climate Variability in South America and Surrounding Regions // Developments in Paleoenvironmental Research 14. 2009. P. 395–412).
8
Исследованием этой проблемы занимается Джеймс Белич. См. Belich J. The Black Death and the Spread of Europe // The Prospect of Global History / Ed. J. Belich. Oxford: Oxford University Press, 2016. https://doi.org/10.1093/acprof: oso/9780198732259.003.0006.
9
Lamb H. H. The Little Ice Age: Climate, History and the Modern World. London: Routledge, 1995. Fagan B. M. The Little Ice Age: How Climate Made History, 1300–1850. New York: Basic Books, 2001.
10
Pfister C. et al. Daily Weather Observations in Sixteenth-Century Europe // Climatic Change 42. 1999. P. 111–150.
11
Научный консенсус склоняется в пользу взаимосвязи эпидемий и низких температур. См. Eisenberg M., Mordechai L. The Justinianic Plague and Global Pandemics // American Historical Review 125. 2020. P. 1659, а также приведенные источники; Fernández-Armesto F. The Perils of Environmental Truthfulness, 106. 2021. P. 41–65; Antonianum. From proceedings of the conference «Il Patto Educativo», chaired by G. Buffon and I. Colagé.
12
О чуме в целом см. McNeill W. H. Plagues and Peoples, 3rd ed. New York: Doubleday, 1998. О «черной смерти» см. Dols M. W. The Black Death in the Middle East. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1977; Benedictow O. J. The Black Death, 1346–1353. Woodbridge: Boydell Press, 2004; Pandemic Disease in the Medieval World: Rethinking the Black Death / Ed M. H. Green. Kalamazoo, MI: Arc Humanities Press, 2015 [special issue, Medieval Globe 1, no. 1 (2014)].
13
Utzinger B. and H. Itinéraires des danses macabres. Chartres: Garnier, 1996; Clark J. C. The Dance of Death in the Middle Ages and the Renaissance. Glasgow: Jackson, 1950.
14
Williamson E. D., Oynston P. D. F. The Natural History and Incidence of Yersinia pestis and Prospects for Vaccination // Journal of Medical Microbiology 61. 2012. P. 911–918; Achtman M. et al. Microevolution and History of the Plague Bacillus, Yersinia pestis // Proceedings of the National Academy of Science 101. 2004. P. 17837–17842.
15
В своей работе Snowden F. M. Epidemics and Society from the Black Death to the Present. New Haven, CT: Yale University Press, 2019. P. 80 автор придерживается иного мнения, но см. Parker G. Global Crisis: War, Climate Change and Catastrophe in the Seventeenth Century. New Haven, CT: Yale University Press, 2017, xix—xxiii. P. 1–23, 69.
16
MacLennan W. J. The Eleven Plagues of Edinburgh, Proceedings of the Royal College of Physicians of Edinburgh 31. 2001. P. 256–261, www.rcpe.ac.uk/journal/issue/vol31_no3/T_Eleven_Plagues.pdf.
17
Heinrichs E. A. The Plague Cures of Caspar Kegler: Print, Alchemy, and Medical Marketing in Sixteenth-Century Germany // Sixteenth-Century Journal 43. 2012. P. 417–440.
18
Oliveira L. L. de. Viver em Lisboa: Século XVI. São Paolo: Alameda, 2015. P. 40; Rodrigues T. Crises de mortalidad em Lisboa, séculos XVI e XVII. Lisbon: Horizonte, 1990. P. 16.
19
Villalba J. de. Epidemiología española o Historia de las pestes, contagios, epidemias y epizootias que han acaecido en España desde la venida de los cartagineses hasta el año 1801. Madrid, 1802; Pérez Moreda V. La crisis de mortalidad en la España interior. Siglos XVI–XIX. Madrid: Siglo Veintiuno, 1980. P. 248–249.
20
Santos Pereira A. dos. The Urgent Empire: Portugal between 1475 and 1525 // Journal of Public Health 4, no. 2. Winter 2006. www.brown.edu/Departments/Portuguese_Brazilian_Studies/ejph/html/issue8/html/apereira_main.html.
21
Crosby A. W. The Columbian Exchange. New York: Greenwood, 1972.
22
Colección de documentos inéditos relativos al descubrimiento, conquista y organización de las posesiones españolas en América y Oceania, 42 vols. / Ed. J. F. Pacheco, F. de Cárdenas, L. Torres de Mendoza. Madrid: Quirós, 1864–1884, 2. P. 373.
23
Biraben J. N. L Essai sur l’évolution du nombre des hommes // Population 34. 1979. P. 13–25.
24
Речь идет о великом князе Василии III, который не был царем. Впервые царский титул принял его сын Иван IV.
25
von Herberstein S. Notes upon Russia, ed. R. H. Major, 2 vols. (London: Hakluyt Society, 1852), 2:42.
26
В русском издании подобное пророчество, видимо, отсутствует, а Золотая старуха – не шаманка, а идол (https://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gerberstein/text6.phtml).
27
Freeman P. Out of the East: Spices and the Medieval Imagination. New Haven, CT: Yale University Press, 2008.
28
Fernández-Armesto F. Food: A History. London: Macmillan, 2001. P. 177–178.
29
Brown J. C. Prosperity or Hard Times in Renaissance Italy? // Renaissance Quarterly 42. 1989. P. 761–780; Some Records of Ethiopia / Ed. C. F. Beckingham, G. W. Huntingford. London: Hakluyt Society, 1954.
30
Lopez R.S. Hard Times and Investment in Culture // The Renaissance: A Symposium. New York: Metropolitan Museum of Art, 1953. P. 19–32.
31
Goldstein T. Geography in Fifteenth-Century Florence // Merchants and Scholars: Essays in the History of Exploration and Trade / Ed. J. Parker. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1965. P. 9–32.
32
Major R. H. India in the Fifteenth Century. London: Hakluyt Society, 1957. P. 10.
33
Там же. P. 6.
34
Там же. P. 9.
35
Там же. P. 30.
36
Там же. P. 23.
37
Там же. P. 11.
38
Conti N. The Most Famous and Noble Travels / Ed. N. M. Penzer. London: Argonaut, 1929. P. 169.
39
Washburn W. E. A Proposed Explanation of the Closed Indian Ocean on Some Ptolemaic Maps of the Twelfth-Fifteenth Centuries // Revista da Universidade de Coimbra 33. 1985. P. 431–441.
40
Parry J. H. The European Reconnaissance. London: Macmillan, 1968. P. 68.
41
The Prester John of the Indies, 2 vols. / Ed. C. F. Beckingham, G. W. B. Huntingford. Cambridge: Hakluyt Society, 1961, 2. P. 369.
42
Descripción de los reinos, puertos e islas que hay desde el Cabo de Buena Esperanza hasta los Leyquios / Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921.
43
Pearson M. N. Port Cities and Intruders: The Swahili Coast, India, and Portugal in the Early Modern Era. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1998.
44
Beaujard P. Progressive Integration of Eastern Africa into an Afro-Eurasian World-system // The Swahili World / Ed. S. Wynne-Jones, A. LaViolette. London: Routledge, 2018. P. 375.
45
Walz J. Early Inland Entanglement in the Swahili World, c. 750–1550 CE // Swahili World / Ed. S. Wynne-Jones, A. LaViolette. London: Routledge, 2018. P. 388–402; Kusimba C. M., Kusimba S. B. Mosaics: Rethinking African Connections in Coastal and Highland Kenya // Swahili World / Ed. S. Wynne-Jones, A. LaViolette. London: Routledge, 2018. P. 403–418.
46
O livro de Duarte Barbosa / Ed. Maria Augusta da Veiga e Sousa, i. Lisbon: Ministério da Ciencia e da Tecnologia, 1996. P. 15–17. Благодарю за это наблюдение профессора Санджая Субрахманьяна.
47
The Book of Duarte Barbosa, 2 vols. / Ed. M. L. Dames. 1918, 1921. 1. P. 29.
48
Pearson. Port Cities and Intruders. P. 119.
49
Там же. P. 8.
50
The Adventures of Ibn Battuta: A Muslim Traveler of the 14th Century / Ed. R. E. Dunn. Berkeley: University of California Press, 2005. P. 231–240.
51
Santos J. M. dos. Kalu Muhammad Hilali, Sultan of the Maldives (1491–1528) // Archipel 70. 2005. P. 63–75.
52
Asher C. E. B, Talbot C. India before Europe. 2006. P. 107.
53
Asher, Talbot. India before Europe. P. 77.
54
Bouchon G. Les Musulmans de Kerala à l’époque de la découverte portugaise // Mare Luso-Indicum, 2.1973. P. 3–59.
55
Bouchon G. Mamale de Cananor: Un adversaire de l’Inde portugais (1507–1528). Geneva: Droz, 1975. P. 16–23, 13–37.
56
The Travels of Ludovico di Varthema / Ed. G. P. Badger. London: Hakluyt Society, 1863. P. 135–136.
57
Pearson M. N. Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century. Berkeley: University of California Press, 1976. P. 67–73.
58
The Cambridge History of Southeast Asia, vol. 1 / Ed. N. Tarling. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. P. 483.
59
Cortesão A. As mais antigas cartografia e descrição das Molucas // A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigações Cientificas, 1975. P. 53.
60
Камоэнс Л. Сонеты. Лузиады. М., 1999 / Пер. О. Овчаренко, под ред. В. Столбова.
61
Tarling. Cambridge History. P. 409.
62
Donkin R. A. Between East and West: The Moluccas and the Traffic in Spices up to the Arrival of Europeans. Philadelphia: American Philosophical Society, 2003. P. 3–13.
63
Donkin. Between East and West. P. 149, 156.
64
Rockhill W. W. Notes on the Relations and Trade of China with the Eastern Archipelago and the Coast of the Indian Ocean during the Fourteenth Century // T’oung Pao 16. 1915. P. 61–159, 236–271.
65
Thomaz L. F. As cartas malaias de Abu Hayat, Sultão de Ternate, a El-Rei de Portugal // Anais de história de Além-mar, 4. 2003. P. 412.
66
Andaya L.Y. The World of Maluku: Eastern Indonesia in the Early Modern Period. Honolulu: University of Hawaii Press, 1993. P. 47–49, 80–81.
67
The Suma Oriental of Tomé Pires, 2 vols. / Ed. A. Cortesão. London: Hakluyt Society, 2010. 1. P. 213–216.
68
Laufer B. The Relations of the Chinese to the Philippine Islands // European Entry into the Pacific: Spain and the Acapulco Galleons / Ed. D. O. Flyn, A. Giráldez. Aldershot: Ashgate, 2001. P. 55–91.
69
Laufer. Relations of the Chinese. P. 59–63.
70
Phelan J. L. The Hispanization of the Philippines. Madison: University of Wisconsin Press, 1965. P. 15–16.
71
Пангасинан – регион острова Лусон.
72
Laufer. Relations of the Chinese. P. 64.
73
Cortesão. Suma Oriental. P. 133–134.
74
Toynbee A. J. A Study of History, vol. 1. Oxford: Oxford University Press, 1987. P. 570; Lopez. Hard Times.
75
Serrão J. Le blé des îles atlantiques: Madère et Açores aux XVe et XVIe siècles // Annales 9. 1954. P. 337–341.
76
Fernández-Armesto F. Atlantic Exploration before Columbus: The Evidence of Maps // Renaissance and Modem Studies 30. 1986. P. 1–23.
77
Rumeu de Armas A. La conquista de Tenerife. Santa Cruz de Tenerife: Aula de Cultura, 1975.
78
Fernández-Armesto F. Columbus. London: Duckworth, 1996. P. 19–21, 49.
79
Garcia J. M. Fernando de Magallanes y Portugal // Congreso Internacional de Historia: «Primus Circumdedisti Me» / Ed. C. Martínez Shaw. Madrid: Ministerio de Defensa, 2018. P. 95–110.
80
Ныне Опорто называется Порту.
81
Le voyage de Magellan, 2 vols. / Ed. X. Castro, J. Hamon, L. F. Tomaz. Paris: Chandeigne, 2007, 1. P. 312–315. См. также Morais Barros A. A naturalidade de Fernão de Magalhães. Oporto: Afrontamento, 2009 и Silva Dantas I. da. Entre memórias: A questão da naturalidade de Fernão de Magalhães. Braga: Universidade do Minho, 2012.
82
Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. / Ed. J. T. Medina. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 2. P. 374; Lagoa V. de. Fernão de Magalhãis: A sua vida e a sua viagem. Lisbon: Serra Nova, 1938, 1. P. 90–91.
83
Baião A. Fernão de Magalhães: A problema de sua nacionalidade rectificado e esclarecido // História e memorias da Academia das Sciencias de Lisboa, n.s., 14. 1922. P. 25–81.
84
Lagoa. Fernão de Magalhãis, 1. P. 91.
85
«Uma quinta de viñas y castañales y tierras de pan sembrar, radicadas en tierras de Guyan, término de la ciudad de Puerto de Portugal, que el Comendador Fernando de Magallanes, capitán de Sus Altezas, hijo legítimo de Rodrigo de Magallanes y de Alda de la Mesquita, difuntos, vecinos que fueran de la citada ciudad de Puerto de Portugal, hace a su hermana Isabel de Magallanes». (Ферма с виноградниками, каштанами и землей для посева хлеба, расположенная на землях Гайи, вблизи города Порту в Португалии, которую командор Фернандо де Магальянес, капитан Их Высочеств, законный сын Родриго де Магальянеса и Алды де ла Мескита, ныне покойных, жителей вышеупомянутого Порту, передает своей сестре Исабель де Магальянес.) Arias del Canal F. Magallanes. Revista Hispano-Americana 4. 2004. P. 31.
86
Medina. Colección de documentos inéditos, 2. P. 376.
87
Gil J. El exilio portugués en Sevilla: De los Braganza a Magallanes. Seville: Sevilla Fundación Cajasol, 2009. P. 167–169; Magallanes en Sevilla // Magallanes y Sevilla / Ed. E. Vila Vilar. Seville: Universidad de Sevilla, 2019. P. 45–46. О том, что отца Магеллана могли звать Педро, см. Baião A. Fernão de Magalhães: Dados inéditos para a sua biografía // Archivo histórico portugues 3. 1905. P. 308–309.
88
Baião. Fernão de Magalhães: A problema.
89
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde. Brussells: Hayez, 1911. P. 98; Medina, Colección de documentos inéditos, 2. P. 293–295.
90
Villas-Boas M. Os Magalhães: Sete séculos de Aventura. Lisbon: Estampa, 1998.
91
О дворе королевы см.: Carneiro de Sousa I. A rainha D. Leonor (1458–1525): Poder, misericórdia, religiosidade e espiritualidade no Portugal do Renascimento. Lisbon: F. Gulbenkian, 2002. P. 167–203, 841–888.
92
Documentos sobre os portugueses em Moçambique e na África central, 9 vols. / Ed. A. da Silva Regio et al. Lisbon: Instituto de Investigação Científica Tropical, 1962–1989, 1. P. 110.
93
Costa Gomes R. The Making of a Court Society: Kings and Nobles in Late Medieval Portugal. Cambridge: Cambridge University Press, 2003; Baquero Moreno H., Vaz de Freitas I. A corte de Afonso V. Gijón: Trea, 2006.
94
Oliveira Marques A. H. R. de. Portugal na crise dos séculos xiv e xv. Lisbon: Presença, 1987. P. 305.
95
Humble Ferreira S. The Crown, the Court and the Casa da Índia. Leiden: Brill, 2015. P. 9.
96
Itinerarium / Ed. L. Pfandl // Revue hispanique 48. 1920. P. 80–81.
97
«A corte de Portugal / Vimos bem pequena ser / Depois tanto enobrecer / que nao há outra igual / na Cristandade a meu ver» Miscelânia, цит. по Oliveira e Costa J. P. D. Manuel I, 1469–1521: Um príncipe do Renascimento. Rio de Moura: Círculo-Leitores, 2005. P. 259.
98
Перевод А. Блиновой.
99
Oliveira e Costa. D. Manuel I. P. 49.
100
A. Disney, History of Portugal and the Portuguese Empire, 2 vols. (Cambridge: Cambridge University Press, 2012), 2:89.
101
Humble Ferreira, Crown, 62–63.
102
Там же. С. 159.
103
Russell P. E. Arms versus Letters: Towards a Definition of Spanish Humanism // Aspects of the Renaissance: A Symposium / Ed. A. R. Lewis. Austin: University of Texas Press, 1967. P. 45–58.
104
Liss P. K. Isabel the Queen. New York: Oxford University Press, 1992. P. 24.
105
Keen M. H. Chivalry. New Haven, CT: Yale University Press, 2005. P. 16.
106
Первым явлением святого Иакова считается битва при Клавихо между астурийцами и маврами (844 г.).
107
Kaeuper R. Chivalry and Violence in Medieval Europe. Oxford: Oxford University Press, 1999.
108
Fernández-Armesto F. Before Columbus: Exploration and Colonization from the Mediterranean to the Atlantic. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1987. P. 221–222.
109
Fernández-Armesto F. Naval Warfare after the Viking Age // Medieval Warfare: A History / Ed. M. Keen. Oxford: Oxford University Press, 1999. P. 240–222.
110
Fernández-Armesto. Before Columbus. P. 182–198; Russell P. E. Prince Henry «the Navigator»: A Life. New Haven, CT: Yale University Press, 2000.
111
Fernández-Armesto F. Columbus. London: Duckworth, 1996. P. 3, 17; Columbus on Himself / Ed. F. Fernández-Armesto. London: Folio Society, 1992. P. 197–198.
112
«Digas tú, el marinero, / que en las naves vestías, / Si la nave o la vela o la estrella / Es tan bella. / Digas tú, el caballero / que las armas vestías, / si el caballo o las armas o la guerra / es tan bella» // Poesía de Gil Vicente / Ed. D. Alonso. Madrid: Cultura, 1941. P. 28.
113
Fernández-Armesto F. Sea and Chivalry in Late Medieval Spain // Maritime History, vol. 1, The Age of Discovery / Ed. J. B. Hattendorf. Malabar, FL: Krieger, 1996. P. 123–135.
114
Worcestre W. Itineraries / Ed. J. H. Harvey. Oxford: Oxford University Press, 1969. P. 390.
115
Lambard W. Archaionomia. London, 1568, fol. 55; Williams G. A. Madoc: The Legend of the Welsh Discovery of America. New York: Oxford University Press, 1987. P. 55.
116
Historia de la linda Melosina / Ed. I. A. Corfis. Madison, WI: Hispanic Seminary of Medieval Studies, 1986. P. 53 (chaP. 23); d’Arras J. Mélusine / Ed. C. Brunet. Paris, 1854. P. 121; Goodman J. Chivalry and Exploration. Woodbridge: Boydell, 1988. P. 57.
117
«E sy Dios vos da ventura que vos podays conquistar tierra, governad vuestras personas e los vuestros segun la natura e condiçion de cada uno. E sy ves que vos son rreveles, guardad que los humilies e que seays señores. No dexes perder nada de los derechos de vuestra señoria. […] Sobre vuestros subjetos tomad vuestras rrentas e derecho syn mas los pechar sy no por causa justa». Historia de la linda Melosina / Ed. Corfis. P. 54.
118
Fernández-Armesto F. Colón y los libros de caballeria // Cristóbal Colón / Ed. C. Martínez Shaw, C. A. Parcero Torre. Burgos: Junta de Castilla y León, 2004. P. 115–128.
119
Martorell J., Galba M. J. de. Tirant lo blanc / Ed. M. de Riquer. Barcelona: Seix Barral, 1970. P. 124; Don Quijote 2.52; Goodman J. Chivalry and Exploration. P. 67.
120
Сервантес М. де. Хитроумный идальго Дон Кихот Ламанчский. Часть 1. Пер. Н. С. Любимова, Ю. Б. Корнеева.
121
The first booke of Primaleon of Greece Describing the Knightly Deeds of Armes, as also the Memorable Aduentures of Prince Edward of England: and Continuing the Former Historie of Palmendos, Brother to the Fortunate Prince Primaleon. London: Cuthbert Burby, 1595. P. 12, https://quod.lib.umich.edu/e/eebo/A10109.0001.001/1:3.1?rgn=div2;view=fulltext.
122
Reeves M. Joachim of Fiore and the Prophetic Future. London: SPCK, 1976.
123
Milhou A. Colón y su mentalidad mesiánica el ambiente franciscanista español. Valladolid: Casa-Museo de Colón, 1984; Phelan J. L. The Millennial Kingdom of the Franciscans in the New World. Berkeley: University of California Press, 2021.
124
Pacheco Pereira D. Esmeraldo de situ orbis / Ed. G. T. Kimble. London: Hakluyt Society, 1892. P. 16–17; Bouchon G. Trade in the Indian Ocean at the Dawn of the Sixteenth Century // Merchants, Companies and Trade: Europe and Asia in Early Modern Era / Ed. S. Chaudhury, M. Morineau. Cambridge: Cambridge University Press, 1999), 42–51, P. 48; Lettre de Baba Abdullah à D. Manuel (début 1519) / Ed. J. Aubin // Mare Luso-Indicum, 2.1973. P. 201–211.
125
Thomaz L. F. L’Idée impériale manueline // La découverte, le Portugal et l’Europe / Ed. J. Aubin. Paris: Fondation Goulbenkian, 1990. P. 35–103.
126
A Journal of the First Voyage of Vasco da Gama / Ed. E. G. Ravenstein. London: Hakluyt Society, 1898. P. 48.
127
Las Casas B. de. Historia de las Indias / Ed. el Marqués de la Fuensanta del Valle, D. José Sancho Rayón, 5 vols. Madrid: Aguilar, 1927, 4. P. 376–378 (bk. 3, chaP. 101).
128
Fernández de Oviedo G. Historia natural y general de las Indias occidentales / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 9.
129
De Lisboa a Cochim // Boletim da Sociedade Geografica de Lisboa 17 / Ed. G. Pereira, ed. 1899. P. 355–365.
130
Там же, 367.
131
Correia G. Lendas da índia / Ed. M. Lopes de Almeida, 4 vols. Porto: Lello, 1975, 2. P. 28.
132
As gavetas da Torre do Tumbo, 12 vols. / Ed. A. da Silva Rêgo. Lisbon: Centro de Estudos Ultramarinos, 1960–1977), 10. P. 359.
133
Aubin J. Albuquerque et les négotiations de Cambaye // Mare Luso-indicum: Études et documents sur l’histoire de l’Océan Indien et des pays riverans à l‘époque de la domination portugaise, 2 vols. Geneva: Droz, 1971, 1. P. 16; Subrahmanyam S. The Birth-pangs of Portuguese Asia: Revisiting the Fateful ́Long Decade’ 1498–1509 // Journal of Global History 2. 2007. P. 278.
134
Baião. Fernão de Magalhães: Dados inéditos. P. 306.
135
Barros J. de. Decadas da Asia, 24 vols. Lisbon: Regia Officina, 1777–1788, 4. P. 396 (Dec. II, bk. 4, chaP. 3).
136
Baião. Fernão de Magalhães: Dados inéditos. P. 307.
137
Correia. Lendas da índia, 2. P. 28, 625; Lopes de Castanheda F. História do descobrimento e conquista da India pelos portugueses, 7 vols. Lisbon: Rollandiana, 1833, 3. P.17 (bk. 3, chaP. 5).
138
Barros. Decadas da Asia, 4. P. 374–375 (Dec. II, bk. 4, chaP. 1).
139
Cartas de Afonso de Albuquerque, 7 vols / Ed. R. A. Bulhão Pato, H. Lopes de Mendonça. Lisbon: Academia de Ciências, 1884–1935, 1. P. 287–289; Garcia J. M. A viagem de Fernão de Magalhães e os portugueses. Lisbon: Editorial Presença, 2007. P. 22.
140
Pearson M. N. Goa in the First Century of Portuguese Rule // Itinerario 8. 1984. P. 36–57.
141
Scammell G. V., Indigenous Assistance in the Establishment of Portuguese Power in Asia in the Sixteenth Century // Modern Asian Studies 14. 1980. P. 1–11.
142
Loureiro R. M. Los años portugueses de Magallanes // Vila Vilar, 28; Garcia, Viagem, 23.
143
The Suma Oriental of Tomé Pires and the Book of Francisco Rodrigues, 2 vols. / Ed. A. Cortesão. London: Hakluyt Society, 1944, 1. P. 55–57.
144
The Travels of Ludovico di Varthema / Ed. G. P. Badger. London: Hakluyt Society, 1863. P. 224.
145
Cortesão. Suma Oriental, lxxv.
146
Albuquerque: Caesar of the East. Selected Texts / Ed. T. F. Earle, J. Villiers. Liverpool: Liverpool University Press, 1990. P. 81.
147
«Que fosse bem recebido, ca sendo o nosso nome era espantoso entre aquelles povos». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 584 (Dec. III, bk. 5, chaP. 6).
148
Castanheda L. de. História do descobrimento, 3. P. 257 (bk. 3, chaP. 52); Garcia. Fernando de Magallanes. P. 103–104; Le voyage de Magellan raconté par un homme qui fut en sa compagnie / Ed. P. Valière. Paris: Gulbenkian, 1976. P. 26–27. Фернандес де Овьедо (Oviedo F. de. Historia natural y general, 2. P.15) утверждает, что Магеллан на Молуккских островах купил себе раба-переводчика, который затем принял участие в кругосветном путешествии, но возможно, при этом путает «Малуку» с Малаккой. В другом месте (12) он утверждает лишь, что у Магеллана «было много сведений о Молуккских островах» (tenia mucha notiçia… de las islas del Maluco).
149
Garcia. Viagem. P. 22–26, 266–267.
150
Cortesão. ed., Suma Oriental, lxxxi—ii.
151
Galvão A. Tratado dos descobrimentos antigos, e modernos. Lisbon: Ferreiriana, 1731, 2. P. 35–36; Cortesão. Suma Oriental, lxxxi.
152
«Levantou as manos dando louvores a Deos, pois lhe mostrára ante da sua morte os homens de fero, em cujas forças estava a segiuridade de sue Reyno». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 593 (Dec. III, bk. 5, chaP. 6).
153
Documentação para a história das missões do padroado português do Oriente, 1 / Ed. A. Basílio de Sá. Lisbon: Agência Geral do Ultramar, 1954. P. 80. Благодарю профессора Санджая Субрахманьяна за предоставленный экземпляр этой работы.
154
«Sabemos per nossas navegacoes per mar e terra retalhada em muitas mil ilhas, que juntamente elle e ellas contem en si grande parte da redndeza da terra… e no meio deste gran numero de ilhas estam as chamadas Maluco». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 564–565 (Dec. III, bk. 5, chaP. 6).
155
«Ampliando isto com tantas palavras, e mysterios, fazendo tanta distancia donde estava a Malaca, por fazer de seu galardão ante El Rey D. Manuel, que parecia virem aquellas cartas de mais longe que dos Antipodas, e de outro novo mundo». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 599–600 (Dec. III, bk. 5, chaP. 6), 622–623 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
156
«Una carta de francisco serrano… escrita en los Malucos, en la qual le rogava que se fuesse alli si queria ser presto rico». López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 45v, facs. ed. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
157
«Das quaes cartas começou este Fernão de Magalhães tomar huns novos conceitos, que lhe causáram morte, e metteo este Reyno en algum desgosto». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 600 (Dec. III, bk. 5, chaP. 6).
158
Pigafetta A. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto, R. Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 81, и The First Voyage around the World (1519–22): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 35.
159
Testimonio del testamento que otorgó Fernando de Magallanes en los Alcázares Reales de Sevilla, August 24, 1519, в Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, transcribed by Cristóbal Bernal, 2019–2022.
160
Garcia J.M. Documentos existentes em Portugal sobre Fernão de Magalhães e as suas viagens, Abriu, 8 (2019): 24–25. Благодарю профессора Санджая Субрахманьяна за предоставленный экземпляр этой статьи.
161
Documentação para a história das missões do Padroado portugues do oriente: Insulindia, i. Lisbon, 1954. P. 79–80, цит. по: Garcia. Fernando de Magallanes. P.104.
162
Las Casas. Historia de las Indias, 1. P. 221–222, 266 (bk. 1, chaP. 38).
163
Oviedo F. de. Historia natural y general, 1. P. 46–51.
164
Brown L. A. The Story of Maps. New York: Little, Brown, 1949. P. 29–33.
165
Fernández de Navarrete M. Obras / Ed. C. Seco Serrano, 3 vols. Madrid, 1954–1955, 2. P. 612.
166
Medina P. de. L’art de naviguer (1554), facs. ed. / Ed. C. Rahn Phillips. New York: Scholars’ Facsimiles, 1992, fol. 3.
167
Рафаэль Диесте (1899–1981) – галисийский поэт, прозаик, философ и драматург.
168
Brown. Story of Maps. P. 28–32.
169
Cristóbal Colón: Textos y documentos completes / Ed. C. Varela. Madrid: Alianza, 1984. P. 217; Nunn G. E. The Geographical Conceptions of Columbus. New York: American Geological Society, 1924. P. 1–30.
170
Taviani P. E. Christopher Columbus: The Grand Design. London: Orbis, 1985. P. 413–427; Wagner H. Die Rekonstruction der Toscanelli Karte von Jahre 1474 // Nachrichten von der Königliche Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Göttingen: Commissionsverlag der Dieterich’schen Verlagsbuchhandlung, 1894. P. 208–312; Focus Behaim Globus, 2 vols. / Ed. J. K. Willers. Nuremberg: Verlag des Germanischen Nationalmuseums, 1992, 1:143–166. P. 217–222, 239–272.
171
Cartas de particulares a Colón y relaciones coetáneas / Ed. J. Gil, C. Varela. Madrid: Alianza, 1984. P. 145.
172
Fernández-Armesto F. Amerigo: The Man Who Gave His Name to America. New York: Random House, 2007. P. 68–73.
173
Colección de documentos inéditos para la historia de España, vol. 16. Madrid, 1850. P. 382–420; Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 2. P. 612.
174
Navarrete. Colección de los viajes. 2. P. 611.
175
Перевод Я. М. Света.
176
Italian Reports on America, 1493–1520: Letters, Dispatches, and Papal Bulls / Ed. G. Symcox, G. Rabitti, P. D. Diehl. Turnhout: Brepols, 2001. P. 31–34, 95–97.
177
Colección de documentos inéditos relativos al descubrimiento, conquista y organización de las posesiones españolas en América y Oceanía, 42 vols. / Ed. J. F. Pacheco, F. de Cárdenas, L. Torres de Mendoza. Madrid: Quirós, 1864–1884, 1. P. 296.
178
Целью было утверждение распределения земель и прав, уже выданных рядом папских пожалований и подтвержденных, притом с отдельным упоминанием договора 1479 года, в булле 1481 года Aeterni Regis.
179
Szászdi Nágy A. La legua y la milla de Colón. Valladolid: Seminario Americanista de la Universidad de Valladolid, 1991. P. 35; Mendonça de Alburquerque L. O tratado de Tordesillas e as dificultades técnicas da sua aplicacão rigorosa // El tratado de Tordesillas y su proyección, 2 vols. Valladolid: Universidad de Valladolid, 1973, 1. P. 119–136; Millas Vallicrosa J. Estudios sobre la historia de la ciencia Española. Madrid: CSIC, 1987. P. 545–578.
180
Navarrete. Colección de los viajes, 1. P. 362.
181
Goodman D. Power and Penury: Government, Technology and Science in Philip II’s Spain. Cambridge: Cambridge University Press, 1988. P. 53–54.
182
Juan J., Ulloa A. de. Disertación histórica y geográfica sobre el meridian de demarcación entre los dominios de España y Portugal. Madrid, 1749. P. 50–79.
183
Заявление Фрая Томаса Дурана, Себастьяна Кабота и Хуана Веспусио: «Tenemos de graduar las leguas y darle menos legua que pudiéremos al grado del cielo, porque dando menos leguas, menos habrán en toda la tierra, lo cual mucho cumple al servicio de sus majestades». Navarrete. Colección de los viajes, 2. P. 614.
184
Ezquerra R. Las juntas de Toro y Burgos // Tratado de Tordesillas. 149–170; Lamb U. The Spanish Cosmographic Juntas of the Sixteenth Century // Terrae Incognitae 6. 1974. P. 51–62; Sánchez Martínez A. De la ‘cartografía oficial’ a la ‘cartografía jurídica’: La querella de las Molucas reconsiderada, 1479–1529 // Nuevo Mundo, Mundos Nuevos, Debates, September 8, 2009, http://nuevomundo.revues.org/index56899.html.
185
Russell P. E. Prince Henry «the Navigator»: A Life. New Haven, CT: Yale University Press, 2000. P. 291–315.
186
Alguns documentos da Torre do Arquivo Nacional da Torre do Tumbo ácerca das navegações e conquistas portuguezas publicados por ordem do governo de sua majestade fidelissima ao celebrar-se a commemoração quadricentenaria do descobrimento da America / Ed. J. Ramos Coelho. Lisbon: Impresa Nacional, 1892. P. 262–263; Laguarda Trías R. A. Pilotos portugueses en el Río de la Plata en el siglo XVI // Revista da Universidade de Coimbra 34. 1988. P. 61.
187
Morison S. E. The Northern Voyages, vol. 1 of The European Discovery of America. Oxford: Oxford University Press, 1970. P. 326–336.
188
A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 144–146.
189
Sentimentos de honra e direitos de justiça // Teixeira da Mota, Viagem. P. 455.
190
Manoel Noronha J. Algumas observações sobre a naturalidade e a família de Fernão de Magalhães // O Instituto 77. 1921. P. 41–45.
191
«Y le recibiesse el juramento y pleyto omenage, según fuero y costumbre de Castilla, que haría el viaje con toda fidelidad como buen vasallo de Su Magestad». Herrera A. de. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y tierra-firme de el mar occeano [sic] / Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945, 3. P. 78 (Dec. II, bk. 3, chaP. 9).
192
«Es mi voluntad que aya todo lo susodicho por título de mayorazgo Diego de Sosa, mi hermano, que agora bive con el serenísimo señor rey de Portugal, viniéndose a vebir a esos reynos de Castilla e casándose en ellos, e con tanto que se llame de Magallaes e tenga las armas de Magallaes, segund e de la maner que las yo traygo, que son de Magallaes e Sosa». Colección de documentos relativos a las Islas Filipinas en el Archivo General de Indias. Barcelona: Co. de Tabacos de Filipinas, 2. P. 319–320; Bernabéu Albert S. Magallanes: Del héroe al hombre // Magallanes y Sevilla / Ed. E. Vila Vilar. Seville: Universidad de Sevilla, 2019. P. 118.
193
«O no feito, com verdade, Portugués, poém, não na lealdade». Os lusíadas, canto X, 140.
194
Русский перевод «Лузиад» В. Столбова не содержит упоминания о предательстве, поэтому предлагается дословный.
195
«Nas quaes dizia, que prazendo a Deos, cedo se veria com elle; e que quando não fosse per via de Portugal, sería per via de Castella, porque en tal estado andavam suas cousas; per tanto que o esperasse lá… E como o demonio sempre no anmio dos homens move cousas pera algum máo feito, e os acabar nelle, ordenou caso pera que este Fernão de Magalhães se descontentasse de seu Rey, e do Reyno». Barros J. de. Decadas da Asia, 24 vols. Lisbon: Regia Officina, 1777–1788, 5. P. 623 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
196
«Poz elle em obra o que tinha escrito a Francisco Serrão seu amigo, que estava em Maluco; donde parece que sua ida pera Castella andava no seu animo de mais dias, que movida de accidente do despacho». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 623 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
197
Pigafetta A. The First Voyage around the World (1519–1522): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 86.
198
Garcia J. M. A viagem de Fernão de Magalhães e os portugueses. Lisbon: Editorial Presença, 2007. P. 145–147.
199
Adão da Fonseca L. D. João II. Lisbon: Temas e Debates, 2007. P. 93–106; Gil J. El exilio portugués en Sevilla: de los Braganza a Magallanes. Sevilla: Fundación Cajasol, 2009.
200
Barros. Decadas da Asia, 5:624 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
201
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde (Brussells: Hayez, 1911), 133.
202
«Pois mo mataram porvosso serviço e em lugar honrado e com grande perigo de minha pessoa, onde a pé me salvei». Garcia. Viagem. P. 27.
203
Barros. Decadas da Asia, 5. P. 625 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
204
«Dizem que foi acrescentamento de sua moradia: cousa que tem dado aos homens nobres deste Reyno muyto trabalho; e parece que he huma especie de martyrio entre os portuguezes, e acerca dos Reys causa de escandalo… Mas quando vem exemplo em seu igual, principalmente naquelles a que apreoveitou mais artificios e amigos, que meritos propios, aqui se perde toda paciencia, daqu nasce a indignação, e della odio, e finalmente toda desesperação, té que vem commetter com que damnam a si, e a outrem». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 626 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
205
«Ou porque ell sería limpio desta culpa, ou (segundo se mais affirma) os fronteiros de Aazamor polo não avexar; pero sempre lhe ElRey teve hum entejo». Garcia, Viagem. 106.
206
Morison S. E. The Southern Voyages, vol. 2 of The European Discovery of America. Oxford: Oxford University Press, 1974. P. 318.
207
Garcia. Viagem. P. 29–36; Sousa Viterbo F. M. de. Trabalhos náuticos dos portugueses nos séculos XVI e XVII / Ed. J. M. Garcia. Lisbon: Casa da Moneda, 1968. P. 227, цит. по: Loureiro R. M. Los años portugueses de Magallanes // Vila Vilar, Magallanes y Sevilla. P. 33.
208
Garcia. Viagem. P. 31–37.
209
«Que lhe vieram nesta nau ao partido do meio». Manuel Garcia J. Documentos existentes em Portugal sore Fernão de Magalhães e as suas viagens // Abriu, 8. 2014, P. 15–33, 18. Благодарю профессора Санджая Субрахманьяна за предоставленный экземпляр этой статьи.
210
Soler I. Magallanes y el dibujo del mundo // Anais da história de alem-mar 20. 2019. P. 34.
211
Garcia. A viagem de Fernão de Magalhães e os portugueses. P. 37.
212
Garcia. Documentos existentes. P. 18.
213
Loureiro. Años portugueses de Magallanes. P. 34.
214
«Lyçemça pera hyr buscar vyda omde lhe fyzessem merçe, ao que elrrey respomdeo secamente que nynguem lho nom tolhya». Magellan «se alevamtou a sahyo da casa omde elrrey estava logo rompenmdo o seu alvara de fylhamento e os pedaços deytou da mao». Garcia. Viagem P. 106; Correia G. Crónicas de D. Manuel e de D. João III / Ed. J. Pereira da Costa. Lisbon: Academia das Ciencias, 1992. P. 200; Loureiro. Años portugueses de Magallanes. P. 34.
215
Wilkens C. A. Spanish Protestants in the Sixteenth Century. London: Heinemann, 1897. P. 66.
216
Jiménez Fraile R. Cristóbal de Haro, el imprescindible agente en la sombra // Sociedad Geográfica Española 64. September-December 2019. P. 40–52.
217
Sagarra Gamazo A. La empresa del Pacífico o el sueño pimentero burgalés // Revista de estudios colombinos 9. 2013. P. 23.
218
«La isla de Maluque, que es en los límites de nuestra demarcación y tomaréis la posesión della». Цит. по: Laguarda Trías R. A. Las longitudes geográficas de la membranza de Magellanes y del primer viaje de cirunnavegación // Teixeira da Mota. Viagem. P. 144.
219
«Debeis mucho mirar en ello, para que en Dios y en vuestra conciencia hagais la demarcación la más justamente que pudiérdes». Цит. по: Trías L. Longitudes geográficas. P. 144.
220
Ramos Pérez D. Magallanes en Valladolid: La capitulación // Teixeira da Mota. Viagem. P. 194; Kellenbenz H. Los Fugger en España y Portuga hasta 1560. Valladolid: Junta de Castilla y León, 2000. P. 213–214; Gallez P. Cristóbal de Haro: Banqueros y pimenteros en busca del Estrecho Magallánico. Bahía Blanca: Instituto Patagónico, 1991. P. 52–67.
221
«Als sie bey Sechzig meillen umb den Capo kommen sein, zu gerleicher weyss als wenn ainer in Levanten fert, und die stritta de gibraltearra passiert, das ist, furfert, oder hyndurch einsam, und das lande von Barbaria sicht. Und als sie umb den Capo kunnen sien, wie gemelt ist, und gegen uns Nord westwerz geseylet oder gefaren haben. Do ist ungewitter so gross worden, auch windt gewesen, das sie nicht weyter haben kunnen saylen, oder faren. Do haben sie durch Tramontana, das ist Nort, oder mitternacht, wider her umb auss die annder seyten und Costa, das ist landt von Bresill müssen faren… Von sollichem Cabo… uber Sechs hundert meyl gen Malaqua nit sey». Copia der newen Zeytung aus Presillg Landt, без указания места, издательства или даты, John Carter Brown Library, https://archive.org/details/copiadernewenzey00unkn/page/n5/mode/2up.
222
Holst N. Mundus, Mirabilia, Mentalität: Weltbild und Quellen des Kartographen Johannes Schöner: eine Spurensuche. Frankfurt: Scripvaz, 1999; Duzer C. van. Johann Schöner’s Globe of 1515: Transcription and Study. Philadelphia: American Philosophical Society, 2010; Schöner J. Luculentissima quaedam terrae totius descriptio: Cum multis utilissimis Cosmographiae iniciis. Nuremberg: Stuchssen, 1515. P. 22; Sanz C. Bibliotheca Americana Vetustíssima: Últimas adiciones, 2 vols. Madrid: Victoriano Suárez, 1960, 2. P. 734–735.
223
Crónicas de viajeros: Nicaragua, vol. 1 / Ed. J. Incer, ed. San José: Libro Libre, 1990. P. 102–104, 137–138.
224
Sagarra Gamazo A. Cristóbal de Haro // Sociedad Geográfica Española 64. 2014. P. 34–45.
225
«Esta suma constutuye el beneficio y los intereses de las armadas proyectadas y enviadas a las islas de las especias por España, por lo que suplico a su Majestad me considere heredero, al igual de su majestad y otros armadores, ya que hemos sido la causa del descubrimiento de las Molucas. He sufrido grandes pérdidas del lado de Portugal por haber servido de instrumento para el diho descubrimiento y por haberlo organizado». Fraile J. Cristóbal de Haro. P. 52. Итоговое соглашение Аро с короной, достигнутое в 1538 году, можно прочесть в факсимильном воспроизведении в Autos de Cristóbal de Haro: Abono de los gastos armada de Magallanes // PARES (Portal de Archivos Españoles), http://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/show/122249.
226
Navarrete. Colección de los viajes, 4:lxxxv.
227
Gil J. Magallanes en Sevilla // Vilar V. Magallanes y Sevilla. P. 48.
228
«En joyas e en axuar e alhajas e preseas de casa». Gil. Magallanes en Sevilla. P. 43.
229
Там же. С. 46–47.
230
López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 45, facs. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
231
Gómara. Historia general, fols. P. 48–49. См. выше, 258.
232
Barros. Decadas da Asia, 3. P. 628.
233
Pigafetta A. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874, Appendix, x.
234
Russell. Prince Henry «the Navigator». P. 15.
235
«Que lo que supiese el uno así de Portugal como de Castilla tocante a su negociación lo comunicase con el otro dende a seys horas e que, si alguno de éllos con su honra se quisiese bolver a Portugal, que lo pudiese fazer». Ramos Pérez D. Magallanes en Valladoid: La capitulación // Teixeira da Mota. Viagem. P. 181–241.
236
«Ajuntou-se com hum Ruy Faleiro Portuguez de nação Astrologo judiciario, tambem aggravado d’ElRey, porque o não quiz tomar por este officio, como se fora cousa de que ElRey tinha muita necesidade». Barros. Decadas da Asia, 5. P. 628 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
237
El descubrimiento del Océano Pacífico: Hernando de Magallanes y sus compañeros / Ed. J. T. Medina. Santiago: Elzeveriana, 1920. P. 278.
238
«Se ofreció á descubrir muy grande especiería y otras riquezas en el mar Océano dentro de los límites de Castilla». Santa Cruz A. de. Crónica del emperador Carlos V / Ed. R. Beltrán y Rózpide, A. Blázquez y Delgado-Aguilera, 5 vols. Madrid: Patronato de Huérfanos, 1920–1925, 1. P.17.
239
Gil. Magallanes en Sevilla. P. 50.
240
Teixeira da Mota A. O Regimento da altura de leste-oeste de Rui Faleiro. Lisbon: Agência Geral do Ultramar, 1953. P. 9.
241
Gil. Magallanes en Sevilla. P. 50.
242
«Enloqueció Ruy Faleiro de pensamieno de no poder cumplir con lo prometido». Gómara. Historia general, fol. 41r.
243
Randles W. G. Spanish and Portuguese Attempts to Measure Longitude in the Sixteenth Century // Boletim da Biblioteca da Universidade de Coimbra 39. 1984. P. 143–160.
244
«Muy Poderoso Señor, Porque podría ser que el Rey de Portugal quisiese en algund tiempo decir que las Islas de Maluco estan dentro de su demarcacion… sin que nadie ge lo entendiese, ansi como yo lo entiendo, y sé como se podria hacer, quise por servicio á V.A. dejarle declarado las alturas de las tierras y cabos principales, y de las alturas en que estan ansi de latitud como de longitude». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 188–189; Laguarda Trías. Longitudes geográficas. P. 177–178.
245
«Y esta membranza que á V.A. doy mande muy bien guardar que podrá venir tiempo que sea necesaria, y excusará diferencias; y esto digo con sana conciencia, not teniendo respeto a otra cosa sino a decir verdad». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P.189.
246
Laguarda Trías. Longitudes geográficas. P. 151–154, 176–178.
247
Nunn G. E. The Columbus and Magellan Concepts of South American Geography. Glennside, PA, private printing, 1932.
248
«ElRey de Castella como estava namorado das cartas e pomas de marear, que Fernã de Magalhães lhe tinha mostrado, e principalmente da Carta que Francisco Serrão escreveo a elle Fernão de Magalhães de Maluco, em que elle mais escorava, e assi das razões dell, e do Faleiro Astrologo». Barros. Decadas da Asia. P. 629 (Dec. III, bk. 5, chaP. 8).
249
Manso Porto C. La cartografía de la expedición Magallanes-Elcano // Congreso Internacional de Historia: «Primus Circumdisti Me» / Ed. C. Martínez Shaw. Madrid: Ministerio de Defensa, 2018. P. 271–301.
250
На русском языке выходила в издании: Пигафетта А. Путешествие Магеллана. М.: Государственное издание географической литературы, 1950.
251
Pigafetta A. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto, Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 61, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 21.
252
«Una carta de francisco serrano… escrita en los Malucos, en la qual le rogava que se fuesse alli si queria ser presto rico». Gómara. Historia general, fol. 45v.
253
Casamassima E. Ludovico degli Arrighi detto Vicentino copista dell’ ‘Itinerario’ di Varthema // La Bibliofila 64. 1962. P. 123.
254
The Travels of Ludovico di Varthema / Ed. G. P. Badger. London: Hakluyt Society, 1863. P. 104.
255
The Itinerary of Ludovico di Varthema in Southern Asia / Ed. R. C. Temple. London: Argonaut, 1928, xxx; cf. Aubin J. ‘L’Itinerario’ de Ludovico di Varthema // Le Latin et l’ astrolabe, 2 vols. Paris: Centre Gulbenkian, 2000. P. 485.
256
Aubin. Itinerario. P. 489.
257
Gómara. Historia general, fol. 4v.
258
Gil. Magallanes en Sevilla. P. 55–56.
259
Badger. Travels. P. 243–245.
260
Las Casas B. de. Historia de las Indias / Ed. el Marqués de la Fuensanta del Valle, D. José Sancho Rayón, 5 vols. Madrid: Aguilar, 1927, 4. P. 378 (bk. 3, chaP. 1); Thomas H. Rivers of Gold. New York: Random House, 2003. P. 437.
261
«Tantos etorbos y embarazos para que no se hiciese, cuantas malas voluntades para ello algunos mostraron». Gil. Magallanes y Sevilla. P. 56–57.
262
«Por no estar acabadas de pintar y yo con el trabajo de sacar la nao no lo mire». Navarrete. Colección de los viajes 4. P. 125.
263
«Como aquellas armas no eran del Rey de Portugal, antes eran mias é yo vasallo de V.A.» Navarrete. Colección de los viajes 4. P. 125.
264
«Llamando gente para prender al Capitán portugués que levantaba banderas del Rey de Portugal». Navarrete. Colección de los viajes 4. P. 125.
265
«Me parece cosa muy agena de V.A. ser maltratados los hombres que dejan su reino y naturaleza por le servir en cosa tan señalada». Navarrete. Colección de los viajes 4. P. 126.
266
«Me placia puesto que me era afrenta hacerlo por estar alli presente un caballero del Rey de Portugal, que por su mandado vino á esta ciudad á contratar conmigo que volviese á Portugal». Navarrete. Colección de los viajes 4. P. 125.
267
«Cuan feo era receber hum Rei os vasalos de outro… que era cousa que entre caballeiros se nam acostumraba». Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley, Appendix, i.
268
«Mais em cousa que lhe tam pouco inportaua e tam incerta e que muitos uasalos e omens tinha pera fazer seuos descobrimentos quando fore tempo e nam e os que de uosalteza uinham descontentes». Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley, Appendix, i.
269
«Fazer crer a el Rei que ele nom eraua nisto a uostalteza porque nom mandaua descobrir sénam dentro no seu lemite». Pigafetta. First Voyage. Ed. Stanley, Appendix, i.
270
«Del bachiller no se haga caso; duerme poco, y anda casi fuera de seso». Navarrete, Colección de los viajes, 4. Р.123.
271
«He sabido que vos teneys alguna sospecha, que del armada que mandamos hazer para yr a las Indias, de que van por capitanes Hernando de Magallanes y Ruy Faleiro, podria venir algun prrejuizio a lo que vos pertenece de aquellas partes… el primer captulo y mandamiento nuestro, que llevan los dichos capitanes, es que guarden la demarcacion, y que no toquen en ninguna manera, y so graves penas, en las partes y tierras y mares qie por la demarcacion a vos estan senaladas». Ramos Coelho. Alguns documentos. P. 422–423.
272
Gil. Magallanes y Sevilla. P. 52; Garcia. Viagem. P. 155–158.
273
«Viendo ocasion oportuna para hacer lo que mandó V.A. fuime á la posada de Magalheas [sic], y halléle componiendo vituallas, conservas, etc., y le dije que aquello me parecia conclusion de su mal propósito, é porque esta seria la última vez que como su amigo y buen portugés le hablaria, pensase bien el yerro que iba a hacer».
274
Косвенная речь (лат.).
275
«Dijome que era punto suyo seguir lo empezado. Acudí que no era honra lo que se ganaba indebidamente; que hasta los castellanos le miraban como ruin y traidor contra su patria. Respondió que él pensaba en su viage hacer servicio á V.A. y no tocar en cosa suya. Dígele que bastaba descubrir la riqueza que ofrecia en demarcacion de Castilla para hacer un gran daño a Portugal… No sabia causa por dejar al Rey de España que tanta merced le habia hecho. Dígele que por hacer lo que debia y no perder su honra, y que pesase su venida de Portugal que fue por cien reis mas al año d moradia que V.A. dejó de darle por no quebrantar su ordenanza».
276
«Que mais queria veer que os regimentos e Ruy Faleiro que dezia abiertamente que no avia de navegar ao sull ou non hira na armada, e que ele cuidara que hia por capitao mor e qu eu sabia que avia outros mandados en contraio os quaes ello no saberia senao a tempo que non rremedear su onrra, e que non curasse do mell que lhe punha pellos beiços do bispo de Burgos».
277
«Qué no dejaria la empresa sino en caso de faltarle á algunas de las cosas capituladas; y ntonces queria saber qué mercedes le prometía V.A.».
278
«E que me desse carta para vossa alteza e que eu por amoor dele yria a vossa alteza a fazer seu partido, porque eu non tinha nenhum rrecado de vosa alteza para en tall entender somente falava o que me pareçia como outras vezes lhe avia falado. Dyseme que non me dezia nada ate veer o rrecado que o correo trazia».
279
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 153–154: Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley, Appendix, iii—xi.
280
Fernández de Oviedo G. Historia natural y general de las Indias occidentales / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 9.
281
«Todo o que fingia que sabia era por hum spirito familiar». Lopes de Castanheda F. História do descobrimento e conquista da India pelos portugueses, 7 vols. Lisbon: Rollandiana, 1833, 6. P. 9 (bk. 6, chaP. 6).
282
«Por quanto yo tengo por çcierto, segund la mucha informaçcion que he havido de personas, qie por esperiençia lo han visto, que en las islas de Maluco ay la espeçiairia, que principalmente ys a buscar com esa dicha armada, e mi voluntad es que derechamente sigais el viage a las dichas islas… para que, antes e primero que a otra parte alguna, vais a las dichas islas de Maluco, sin que aya ninguna falta». Ramos Coelho. Alguns documentos. P. 430.
283
Thomaz L. F. F. R. As cartas malaias de Abu Hayt, Sultão de Ternate, a El-Rei de Portugal // Anais de história de Alémmar, 4. 2003. P. 416–421; Documentação para a históra das missões do padroado português do Oriente, 1 / Ed. A. Basílio de Sá. Lisbon: Agência Geral do Utramar, 1954. P. 85–87, 113–115. Благодарю профессора Санджая Субрахманьяна за предоставленный экземпляр этой работы.
284
Bernabéu Albert. Magellanes. 129–133.
285
«En una isla grande llamada Seilani, la cual es habitada y tiene oro en ella, y la costeamos, y fuimos al Oessudoeste a dar en una isla pequeña, es habitada y llamse Mazava, y la gente es muy buena. Allí pusimos una cruz encima de un monte, y de allí nos mostraron 3 islas a la parte del Oessudoeste, y dicen que hay mucho oro, y nos mostraron cómo lo cogían y hallan pedacicos como garbanzos y como lentejas. Esta isla está en nueve grados y dos tercios de la parte del Norte». Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas / Trans. C. Bernal, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/el-derrotero-defrancisco-albo-en-la-octava-entrega-de-los-documentos-para-el-vocentenario/, 14.
286
«Que ninguno fuere osado, so pena de muerte, de rescatar oro, ni tomar oro, porque quería despreciar el oro… que los rescates se asentaban todos en el libro del contador o del tesorero, después que este testigo fue Capitán e tesorero». Sola V. M. de. Juan Sebastián de Elcano. Bilbao: Caja de Ahorros, 1962. P. 608–609.
287
Descripción de los reinos, puertos e islas que hay desde el Cabo de Buena Esperanza hasta los Leyquios / Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921. P. 192.
288
Calderón E. El rey ha muerto. Madrid: Cirene, 1991. P. 11–17.
289
Soler I. Magallanes y el dibujo del mundo // Anais da história de alem-mar 20. 2019. P. 21.
290
«No faltó ninguno tan aparejado para se informar de lo que Magallanes y Faleiro querían como a Juan de Aranda». Gil Fernández J. Magallanes, de Sevilla a Valladolid // Congreso Internacional de historia: «Primus Circumdedisti Me» / Ed. C. Martínez Shaw. Madrid: Ministerio de Defensa, 2018. P. 79–94.
291
«Yo les ayudé en hacer relación de lo que yo sabía de la abilidad de sus personas e del sentimiento que de su venida abía en Portugal». Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. / Ed. J. T. Medina. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 1. P. 21–53.
292
Ramos Pérez D. Magallanes en Valladoid: La capitulación // A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 179–241.
293
López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 40v, facs. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
294
Gómara. Historia general, fol. 40v; Navarrete. Colección de los viajes, 4. lxxxv.
295
«Ya no estaréis quexosos de lo que tengo escripto al gran chanciller; antes por ello e por lo que yo faré en dezir a Su Alteza lainformación que de vos tengo de Portugal, me devriades de dar parte del bien que Dios vos fiziesse». Ramos Pérez D. Magallanes en Valladolid. P. 209.
296
Ramos Pérez D. Magallanes en Valladolid. P. 210–211.
297
«Si le querían satisfacer algo por el trabajo que avía rescebido e ayuda que les avía dado, que se lo ternía en merced». Ramos Pérez D. Magallanes en Valladolid. P. 211.
298
«De todo el provecho e interese que oviéremos del descubrimiento de las tierras e islas que, plaziendo a Nro Sñr, hemos de descubrir e de hallar en las tierras e límites e comarcaciones del rey don Carlos, nro sñr, que vos ayais la octava parte». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 208.
299
Opus epistolarum, February 4, 1518 // Petrus Martyr Anglerius. Opus epistolarum / Ed. C. Patin. Amsterdam: Elsevir, 1670. P. 335.
300
Ramos Pérez D. Magallanes en Valladolid. P. 221–222.
301
«Había por ventura dejado cerradas y distinguidas las aprtes orientales de los occidentales, en tal manera que no se pudiese navegar ni pasar de las unas a las otras partes. O que por ventura, aquella gran tierra firme. era tan perpetua y sinfin que apartaba, determinaba y distinguía los mares occidentales de los orientales, de forma que de ninguna manera se pudiese pasar ni navegar por allí hacia el Oriente». Ramos Pérez. Magallanes en Valladolid. P. 229.
302
Peter Martyr. Cartas sobre el Nuevo Mundo / Trans. J. Bauzano (Madrid: Polifemo, 1990), 98 (eP. 634).
303
Gil J., «Magallanes en Sevilla», in Magallanes y Sevilla, ed. E. Vila Vilar (Seville: Universidad de Sevilla, 2019). P. 88.
304
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde. Brussels: Hayez, 1911. P. 210.
305
Medina. Colección de documentos inéditos, 2. P. 38.
306
«Dezia sienpre Juan de Aranda que demandaban mucho, y por su causa bolvieron a demandar mucho menos de lo que tenían determinado de demander». Medina. Colección de documentos inéditos, 1. P. 55.
307
Medina. Colección de documentos inéditos, 1. P. 55.
308
«Escogendo primer V.A. las seis, y que despues ente todas las otras nosotros podamos tomar las dos mejores que nos pareciere, de las cuales V.A. nos dará el Señorío con todo lo que al presente y adelante rentasen, y con todo el trato, i que V.A. no haya mas derechos de diez por ciento de lo que nos rentare». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 114.
309
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 118.
310
«En las dichas tierras é islas que descubrierdes… que… os acaten é cumplan vuestros mandamientos, so la pena ó penas que vosotros de nuestra parte les pusierdes é mandardes poner». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 121–122.
311
«Nombremos un factor é tesorero é contador y escribanos de las dichas naos que lleven é tengan cuenta é razon de todo é ante quien pase é se asiente todo lo que de la dicha Armada se hobiere». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 127.
312
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 127–128.
313
Denucé J., Magellan, la question. P. 220.
314
Navarrete. Colección de los viajes, 4. lxxxi.
315
«El cual descubrimiento habeis de hacer, con tanto que no descubrais ni hagais cosa en la demarcacion é límites del serenísimo Rey de Portugal, mi muy caro y muy amado tio é hermano, ni en perjuicio suyo, salvo dentro de los límites de nuestra demarcación». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 117–119.
316
«Tan poca antidad no bastará para cargar las naves de especerías». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 124–127. О распределении см. Gil. Magallanes en Sevilla. P. 56.
317
Sardone S. El ‘Maluco’: La financiación de las expediciones, 1518–1529 // Martínez Shaw. Congreso Internacional de historia. P. 225–257 вносит некоторые изменения в цифры, представленные в Diáz-Trechuelo L. La organización del viaje magallánico: Financiación, engaches, acopios y preparativos // Teixeira da Mota. Viagem. P. 267–314.
318
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 9.
319
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 179; Denucé J. Magellan, la question. P. 207.
320
Díaz-Trechuelo. Organización del viaje magallánico. P. 274.
321
«Por cuenta del capitán Juan Sebastián Elcano, cuyo solar es en Aya». Fernández Vial I. La nao Victoria // Sociedad Geográfica Española 64. September—December 2019. P. 56.
322
Fernández Vial I. “Nao Victoria,” 54–65; Francisco Fernández González, «Los barcos de la armada del Maluco», in Martínez Shaw, Congreso Internacional de historia. P. 177–182.
323
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 162–179.
324
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 130–152.
325
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 182–188.
326
López-Ríos Fernández F. Medicina naval española: En la época de los descubrimientos. Barcelona: Labor, 1993.
327
López-Ríos Fernández F. 4. P. 8.
328
Destombes M. The Chart of Magellan // Imago Mundi 12. 1955. P. 65–88; Kagan R. L, Schmidt B. Maps and the Early Modern State: Official Cartography // The History of Cartography, vol. 3, Cartography in the European Renaissance / Ed. D. Woodward. Chicago: University of Chicago Press, 2007. P. 669; Sollewijn
329
Gelpke J. H. F. Afonso de Albuquerque’s Pre-Portuguese ‘Javanese’ Map, Partially Reconstructed from Francisco Rodrigues’ Book // Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 151. 1995. P. 76–99.
330
Morison S. E. The Southern Voyages, vol. 2 of The European Discovery of America. Oxford: Oxford University Press, 1974. P. 343.
331
Alvares в Pigafetta A. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874, Appendix, x.
332
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 179–182.
333
Vila Vilar E. Los vínculos de Magallanes con Sevilla: Amigos, enemigos y devociones // Vila Vilar. Magallanes y Sevilla. P. 146.
334
Carta de [Juan Rodríguez] Serrano, Andrés de San Martín, Juan Rodríguez Mafra y Vasco Gallego al rey Carlos I, solicitando un aumento de sueldo durante el tiempo que durara la expedición a la Especiería, June 30, 1519, Portale de Archivos Españoles (PARES), http://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/description/122218 (письмо [Хуана Родригеса] Серрано, Андреса де Сан-Мартина, Хуана Родригеса Мафры и Васко Гальего королю Карлосу I с просьбой о прибавке жалованья во время экспедиции к островам Пряностей от 30 июня 1519 года).
335
Medina J. T. Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 2. P.198–217 приводит два примера соответствующих документов; другие изданы в Autos de herederos de Martín Méndez, 1533, PARES, http://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/show/122246.
336
Díaz-Trechuelo. Organización del viaje magallánico. P. 286–287.
337
Morison. Southern Voyages. 339. Однако в этой работе представлен скорее взгляд Магеллана, чем объективные факты.
338
«Por por servir a su Alteza… como su Alteza lo manda por su carta… e como de antes su Alteza lo tenia mandado por las provisiones e instrucciones quel dicho Juan de Cartagena tiene de su Alteza». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 156.
339
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P.156–162.
340
Teixeira da Mota A. O ‘Regimento de altura de Leste oeste’ de Rui Faleiro // Boletim geral do Ultramar 28. 1953. P. 163–171.
341
Lopes de Castanheda F. História do descobrimento e conquista da India pelos portugueses, 7 vols. Lisbon: Rollandiana, 1833, 6. P. 13–14 (bk. 6, chaP. 7).
342
Randles W. G. Spanish and Portuguese Attempts to Measure Longitude in the Sixteenth Century // Boletim da Biblioteca da Universidade de Coimbra 39. 1984. P. 143–160.
343
Medina. Colección de documentos inéditos, 1. P. 327.
344
Alvares в Stanley. First Voyage. Appendix, xliii.
345
Vázquez Campos B., Bernal C., Mazón T. Traducción al castellano y comentarios del documento «Auto das perguntas que se fizeram a dois Espanhois que chegaram à fortaleza de Malaca vindos de Timor na companhia de Álvaro Juzarte, capitão de um junco» // June 1, 1522, Archivo Nacional de Torre do Tombo. Lisboa. Идентификационный код PT/TT/CC/2/101/87, без даты перевода, 3d34c7df-4aea-4cd8–8436–9739d0131801.filesusr.com/ugd/9a00c3_7a2f3072785a4510881dc0f746672476.pdf, n11.
346
«Tienen muchos portugueses para llevar consigo cada uno, y porque paresce que seria inconveniente esto, yo vos mando que luego por la mejor manera que os paresciere hableis á los dichos maestres capitanes que no lleve cada uno mas de hasta cuatro ó cinco personase, é los demas que tomaren para llevar los dejen é despidan, é vosotros proveed como en ninguna manera otra cosa se haga; pero esto se ha de hacer con toda la mejor disimulacion que ser pueda». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P.159.
347
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 285.
348
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 153.
349
«Asimismo he sabido que en la dicha Armada estaban tomados diez é seis ó diez é siete portugueses, que son todos grumetes, y que al tiempo que se tomaron fue con necesidad que habia de gente; é que agora hallan hartos grumetes é gente: yo vos mando que hagais que se tomen otros grumetes… ni otra gente extrangeira mas de la que os tengo escrito, que vaya para acompañar los capitanes… porque mi intincion es que se guarde lo que los católicos Reyes mis señores, que hayan gloria, tienen mandado». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 129.
350
«E que si otra cosa S.A. o los del su consejo mandasen en contrario de dicho regimiento é captulacion que é no lo guardaria». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 158.
351
Vila Vilar. Vínculos de Magallanes. P. 147.
352
Denucé J. Magellan, la question. P. 221.
353
Aguinagalde F. de B. ¿Qué sabemos realmente de Juan Sebastián de Elcano? // In medio orbe: Sanlúcar de Barrameda y la I vuelta al mundo / Ed. M. J. Parodi, 2 vols. Seville: Junta de Andalucía, 2016–2017, 1. P. 25–37; «El archivo personal de Juan Sebastián de Elcano» в Parodi. In medio orbe, 2. P. 79–93.
354
«Por los servicios que me ha hecho y porque ruegue a Dios por mi ánima». Testimonio del testamento que otorgó Fernando de Magallanes en los Alcázares Reales de Sevilla, August 24, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/10.ICSevilla2019_Testamento-de-Magallanes-g15.pdf, 5.
355
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 130; Morales Padrón F. Las instrucciones a Magallanes // Teixeira da Mota. Viagem. P. 243–263.
356
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. Appendix, xii.
357
«Hareis todos juntamente vuestro camino, con la buena ventura, á la tierra que nombraréis á los otros Capitanes é Pilotos». Navarrete. Colección de los viajes. P. 132–133.
358
«Primero que salgais del rio de… Sevilla, o despues de salidos dél, llamareis los Capitanes, Pilotos, é Maestres; é darles heis las cartas que tenéis hechas para hacer el dicho viage, é mostrarles la primera tierra que esperáis ir a demandar, porque sepan en que derrota está para la ir a demander». Navarrete. Colección de los viajes, iv, 4. P. 131.1.
359
«Asimismo ya sabeis como los dichos Capitanes han de declarar la derrota que han de llevar en el dicho viage: Yo vos mando que la recibais dellos por escrito, é conforme á ella hagais vosotros é los dichos Capitanes una instruccion en que se declare la dicha derrota con todos los regimientos de altura que los dichos Capitanes saben para el dicho viage, é lo mostreis todo á los Pilotos que han de ir en la dicha Armada, é deis á cada uno treslado de la dicha instrucción». Navarrete. Colección de los viajes. 4. P. 131–132.
360
«No consintais que se toque, ni descubra tierra, ni otra cosa entro en los límites del serenísimo Rey de Portugal». Navarrrete. Colección de los viajes, 4. P. 129–130.
361
«É cuando llegardes á ella saldrieis en tierra é porneis un padrón de nuestras armas». Navarrrete. Colección de los viajes, 4. P. 132.
362
«De la demarcacion de entre estos Reinos é los de Portugal». Navarrrete. Colección de los viajes, 4. P. 132.
363
The Philippine Islands, 1493–1898, 55 vols. / Ed. E. H. Blair, J. A. Robertson. Cleveland, OH: Clark, 1903–1909, 1. P. 279; Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 132–133.
364
«E cuando con la buena ventura llegardes á las tierras é islas adonde hay las especerias, hareis asiento de paz é trato con el rey o señor de la tierra, como vierdes ques mas nuestro servico é provecho; y porque en esto Yo creo que hareis todo lo que cumple á nuestro servicio, no vos limitamos cosa ninguna, porque bien creemos que terneis habilidad para lo hacer por la espiriencia que ya teneis de las semejantes cosas». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 134.
365
«É seyendo la tal tierra poblada, procuraréis de hablar con la gente della… é terniendo vos habla, procurareis de saber que manera esla que tiene é si en la tierra hay cosa de que nos podamos aprovechar». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 133.
366
«Y en señal de paz é seguridad della le diréis, como tenemos por costumbre mandar poner un patron de nuestrs armas en la tierra, en señal de seguridad, é encuanto por él é por los suyos fuere guardado el dicho patron». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 134.
367
«É que haciéndolo les tomarán sus naos é haciendas é captivaran sus personas». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 136.
368
«Es bien que sean de vos bien tratados, declarándoles la razon por qué tomais las naos, ques por ser de gentes con quien no queremos tener paz ni trato». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 135.
369
«Por donde podrán conocer que nuestra voluntad no es hacer mal á los que con nos quisieren tomar asiento de paz é trato de mercaderías». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 135–136.
370
«Serán tomados de buena guerra… é si necesario fuese usar con ellos alguna crueldad, lo podreis hacer moderadamente por dar ejemplo é castigo á otros». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 136.
371
«É puesto que dellos por alguna manera alguna persona de los vuestros resciban algund desaguisado, no sean de vosotros maltratados». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 136.
372
«E lo principal que vos encomendamos es que en cualquier cosa que con los indios contratardes se les mantenga é guarde toda verdad, é por vos no sea quebrado, é aunque no lo hayan seido trabajad por venir en concordia; é no habeis de consentir en ninguna manera que se les haga mal ni daño… é mas se gana en convertir ciento por esta manera que mil por otra». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 139.
373
«E porque algunas de las personas que van en la dicha armada les parecerá ser mucho el tiempo que habeis andado sin hallar nada, notificáldes… que mientras el mantenimiento tovieren en abundancia, ninguno sea osado á hablar… en el dicho viaje ni descubrimiento, estar mucho tiempo ni poco, sino que dejen hacer á los que llevan cargo dél». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 142.
374
Denucé J. Magellan, la question. P. 215.
375
Manoel Noronha J. Algumas observações sobre a naturalidade e a família de Fernão de Magalhães // O Instituto 77. 1921. P. 41–45; Gil J. El exilio portugués en Sevilla de los Braganza a Magallanes. Seville: Cajasol, 2009. P. 180–182.
376
«Si fallesciere en esta cibdad de Sevilla que mi cuerpo sea enterrado en el monasterio de Santa María de la Victoria, Triana». Testimonio del testamento que otorgó Fernando de Magallanes en los Alcázares Reales de Sevilla, August 24, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, transcribed by Cristóbal Bernal, 2019–2022, http://civiliter.es/biblioteca/ICSevilla2019_Testamento%20de%20Magallanes%20(g15). pdf, 3.
377
Gil. Exilio portugués. P. 426–430.
378
Morison. Southern Voyages. P. 317, 351–352.
379
«Para que antes e primero que otra parte alguna vais a las dichas islas de maluco… e despues de fecho esto se podra buscar lo demas que convenga conforme a lo que llevais mandado». Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. Appendix, xii.
380
The Rule of the Blessed Raymond du Puy. London: Grand Priory of England, 2020. P. 13.
381
Borja Aguinagalde F. Las dos ‘cartas’ que escribió el capitán Juan Sebastián de Elcano a su regreso // La primera vuelta al mundo: Edición conmemorativa del V Centenario del viaje de Magallanes y Elcano, 1519–1522. Madrid: Taverna, 2019. P. 171.
382
Pigafetta A. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto, Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 28.
383
Pigafetta A. Relazione del primo viaggio attorno al mondo / Ed. A. Canova. Padua: Antenore, 1999. P. 30.
384
Pigafetta A. The First Voyage around the World (1519–22): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta. Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995, xix—xxiv, xliv—xlviii.
385
Там же, xlv.
386
«Le grande et stupende cose del mare Oceano… far experientia di me et andarea vedere quelle cose… et potessero parturirmi qualche nome apresso la posterità». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto, 51, и First Voyage / Ed. Cachey, 4.
387
Fernández-Armesto F. Introduction to Alvise da Mosto, Questa e una opera necessaria tutti li naviganti. New York: Scholars’ Facsimiles, 1992.
388
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 134–135.
389
«Non oro nè argento, ma cose da essere assay apreciate da un simil signore». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 112, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 123.
390
Alessandrini N. Antonio Pigafetta, cavaleiro do mar oceano: uma resonstrução biografica // Anais de história de além-mar, 20. 2019. P. 72. Благодарю профессора Санджая Субрахманьяна за предоставленный экземпляр этой работы.
391
«Metendo li piedi sopra una antena per descendere ne la mesa di garnitione, me slizegarono li piedi, perchè era piovesto, et cosi cascai nel mare, che ninguno me viste, et, essendo quasi sumerso, me venne ne la mano sinistra la scota de la vella magiore, che era ascosa ne l’acqua; me teni forte e comensai a gridare, tanto che fui aiuto con lo batelo. non credo ià per mey meriti, ma per la misericordia di quella fonte de pietà, fosse aiutato». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto, 71, и First Voyage / Ed. Cachey, xviii.
392
Все переводы Пигафетты на английский язык принадлежат Кэчи, если не указано иное. Единственное исключение – как будет отмечено в дальнейших ссылках, я опирался на транскрипцию рукописи, с которой Кэчи работал в Библиотеке Амброзиана: она, как считается, снята самим автором и, согласно мнению большинства ученых, в наибольшей степени отражает представления самого Пигафетты: Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. Когда у меня не было под рукой этого труда, я полагался на перевод Кэчи, дополнительно его сверяя. Кэчи со свойственной ему скромностью называл свой перевод модификацией работы Magellan’s Voyage round the World / Ed. J. A. Robertson. Cleveland, OH: Clark, 1906, каковой я не пользовался, за исключением примечаний Робертсона. Транскрипция Да Мосто в незначительной степени отличается от более позднего варианта А. Кановы (Pigafetta. Relazioni del primo viaggio), к которой я имел лишь эпизодический доступ. Проект нового издания недавно представил на своем сайте доктор К. Йостманн. История текста и попыток его редактирования и перевода освещена в: McCarl C. The Transmission and Bibliographic Study of the Pigafetta Account: Synthesis and Update // Abriu 8. 2019. P. 85–98.
393
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 4, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 51.
394
Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4. P. 209–247. Сомнения, высказанные по поводу подлинности текста (Nunn G. E. Magellan’s Route in the Pacific // Geographical Review 24. 1934. P. 615–33), кажутся надуманными или фантастическими. Если не указано иное, я опираюсь на Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/8.ICSevilla2019_Derrotero-de-Francisco-Albo-f15.pdf.
395
Medina J. T. El descubrimiento del Océano Pacífico: Hernando de Magallanes y sus compañeros. Santiago: Elzeviriana, 1920. P. 60.
396
Varela C. Los cronistas del viaje de Magallanes y Elcan // Congreso Internacional de Historia: «Primus Circumdedisti Me» /Ed. C. Martínez Shaw. adrid: Ministerio de Defensa, 2018. P. 257 ff.; Peragallo P. Sussidi documentari per una monografia su Leone Pancaldo, Raccolta di documenti e studi pubblicati dalla R. Commissione Colombiana. Rome, 1894. P. 284–289; Donattini M. Dizionario biografico degli Italiani 80. 2014. s.v. Pancaldo.
397
Navigationi et viaggi, 3 vols. / Ed. G. B. Ramusio. Venice: Giunti, 1563–83, 1. P. 222–223.
398
«Mettemmo nome stretto della Vittoria perche la nave Vittoria fu la prima che lo vidde; alcuni le dissero il stretto de Magiglianes perch’il nostro capitan o si chiamava Fernando di Magiglianes». Ramusio. Navigationi et viaggi, 1. P. 222–223.
399
Мартен Герр – французский крестьянин XVI в., чью личность присвоил авантюрист Арно дю Тиль, три года проживший с женой Герра в его отсутствие и под его личиной. История получила известность благодаря Александру Дюма, использовавшему ее в романе «Две Дианы».
400
Benites M. J. Palabras pulverizadas: El relato de Ginés de Mafra sobre la travesía de Magallanes-Elcano // Bibliographia americana 15. 2019. P. 21–29.
401
«Este Ginés de Mafra conservaba, escrito de su mano, una relación de todo lo que había pasado en el viaje de Magallanes, del que había sido testigo. Lo remitió al autor conociendo que este último quería hacer un libro de todo esto». Benites. Palabras pulverizadas.
402
Blázquez y Delgado-Aguilera A. Libro que trata del descubrimento y principio del estrecho que se llama de Magallanes por Ginés de Mafra que se halló en todo y lo vio por vista de los ojos. Madrid: Torrent, 1920.
403
The Voyage of Ferdinand Magellan: From the Original Portuguese Manuscript in the University Library of Leiden, Netherlands / Ed. P. G. H. Schreurs. Tilburg: Schreuers, 1999; Garcia J. M. A viagem de Fernão de Magalhães e os portugueses. Lisbon: Editorial Presença, 2007. P. 195–209.
404
Aubin cf. J. Études magallaniennes // Le Latin et l’astrolabe, 2 vols. Paris: Centre Gulbenkian, 2000, 2. P. 584–585.
405
Colección general de documentos relativos a las Islas Filipinas existentes en el Archivo de Indias de Sevilla, publicada por la Compania General de Tabacos de Filipinas, 5 vols. Barcelona: Viuda de Tasso, 1918–1923, 5. P. 194–198; Aguinagalde F. B. El archivo personal de Juan Sebastián de Elcano (1487–1526), marino de Guetaria // In medio orbe: Sanlúcar de Barrameda y la 1 vuelta al mundo: Actas del II Congreso Internaciona sobre la 1a vuelta al mundo / Ed. M. J. Parodi, 2 vols. Seville: Junta de Andalucía, 2016, 1. P. 76. Запись сохранившегося рассказа Гомеса Мединой см. в: Carta de Gonzalo Gómez de Espinosa al Rey, fecha in Cochín a 12 de enero de 1525, dándole cuenta del viaje que hizo desde que salió de Tidori hasta su llegada allí despues de siete meses, January 12, 1525, https://3d34c7df-4aea-4cd8–8436–9739d0131801.filesusr.com/ugd/9a00c3_2817732d569243a2a31b17df363a574a.pdf, опубликовано Томасом Масоном.
406
Medina. Descubrimiento del Océano Pacífico. P. 291–294; As gavetas da Torre do Tombo / Ed. Arquivo Nacional da Torre do Tombo, 12 vols. Lisbon: Centro de Estudos Históricos Ultramarinos, 1960–1977, 4. P. 316–319, 7. P. 381–384.
407
«Mientras fue vivo Fernando de Magallanes este testigo no ha escrito cosa ningun porque no osaba, e despues que a este testigo eligieron por capitán e tesorero lo que pas’ó lo tiene escrito». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 285–295.
408
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 285–295; Medina J. T. Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 1. P. 299–310.
409
Medina. Colección, 1. P. 323–330; Garcia. Viagem. 167–183; Documentaçã para a história das missões do padroado português do Oriente, 1 / Ed. A. Basílio de Sá. Lisbon: Agência Geral do Ultramar, 1954. P. 141–153. Благодарю профессора Санджая Субрахманьяна за предоставленный экземпляр этой статьи.
410
Baião A. A viagem de Fernão de Magalhães por uma testemunha presencial // Arquivo Histórico de Portugal 1. 1933. P. 276–281; Fernão de Magalhães, A primeira viagem à volta do mundo contada pelos que nela participaram / Ed. N. Águas. Lisbon: Europa-America, 1987. P. 187–197; Garcia. Viagem. P. 184–189. Прямые цитаты я брал из расшифровки: Auto das perguntas que se fizeram a dois espanhóis que chegaram à fortaleza de Malaca vindos de Timor na companhia de Álvaro Juzarte, capitão de um junco, June 1, 1522 // Arquivo Nacional Torre do Tombo, https://digitarq.arquivos.pt/details?id=3801974.
411
De Orbe Novo. Alcalá: Eguía, 1530, fols. 76–80, Dec. V, chaP. 7.
412
Transylvanus M. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola, de admirabili & nouissima Hispanorum in Orientem nauigatione. Rome: Calvi, 1524; я воспроизвожу перевод этого документа Стэнли в издании: Pigafetta A. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874, если не указано иное. Указывая страницы оригинального издания, я опираюсь на данные виртуальной библиотеки Гейла (Hesburgh Libraries, University of Notre Dame), просмотренной 27 января 2021 года: https://go-gale-com.proxy.library.nd.edu/ps/i.do?action=interpret&id=GALE%7CCY0102237937&v=2.1&u=nd_ref&it=r&p=SABN&sw=w.
413
Aguinagalde. Dos ‘cartas’. P. 169.
414
Leite de Faria F. As primeiras relações impressas sobre a viagem de Fernão de Magalhães // A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso lusoespanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigações Cientificas, 1975. P. 479–480.
415
«Asimismo se ha de poner a cuenta della lo que más gastó la persona que fué a Canarias de lo que se le dio para la ida y tornada a Castilla». Medina. Descubrimiento del Océano Pacífico. P. 108–109.
416
«Hareis todos juntamente vuestro camyno con la buena ventura a la tierra que nonbrareis a los otros captanes e pilotos» и «dar les eys las cartas que teneys hechas para hazer el dicho viaje» // Colección general de documentos relativos a a las Islas Filipinas, 2. P. 243, 245; Bernabéu Albert S. Magallanes: Del héroe al hombre // Magallanes y Sevilla / Ed. E. Vila Vilar. Seville: Universidad de Sevilla, 2019. P. 122–123.
417
«Entrambos juntamente habían de proveer en todas las cosas que fuesen necesarias; e que el dicho Fernando de Magallanes le decía, que no se había en aquello proveído bien, ni él lo entendía». Sola V. M. de. Juan Sebastián de Elcano. Bilbao: Caja de Ahorros, 1962. P. 608, 620; Bernabéu A. Magallanes. P. 123.
418
«Havendo deliberato il capitanio generale di fare cosi longa navigatione per lo mare Occeanno, dove sempre sonno inpetuosi venti et fortune grandi, et non volendo manifestare a niuno de li suoi el viagio, che voleva fare, açiò non fosse smarito in pensare de fare tanto grande et stupenda cosa». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 52, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 5.
419
«Dar fine a questo, que promise con iuramento a lo imperatore don Carlo re di Spagna». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 112.
420
«Per andare a scopriure la speceria ne le ysolle de Maluco». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 51.
421
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 5, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 52.
422
«E la otra gente tenían miedo que los tomaría presos por los muchos portugueses e gente de muchas naciones que había en la armada». Navarrete. Colección de viajes, 4. P. 287.
423
Garcia. Viagem. P. 198.
424
Herrera A. de. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y tierra-firme de el mar occeano [sic], Dec. II, bk. 5, chaP. 10 / Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945, 3. P. 80, что подтверждается (а возможно, и навеяно) Лейденским манускриптом: «e o capitão-mor lhe respondeu que lhe não havia de dar conto de seu caminho e ele se fosse pera sua nau e seguisse seu farol, senão que o mandaria prender e castgar como revel». Garcia. Viagem. P. 198.
425
Garcia. Viagem. P. 108–126.
426
Wey-Gómez N. The Tropics of Empire: Why Columbus Sailed South to the Indies. Cambridge, MA: MIT Press, 2008.
427
Цитата из оперы Генри Перселла «Дидона и Эней».
428
«Molte gropade de venti impetuosi et correnti de acqua ne asaltaronno contra el viagio… et de queta sorte andavamo de mare in trrraverso fin che passava la grupada, perchè veniva molto furioso». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 54, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 8.
429
Хотспур – английский рыцарь и военачальник (1364–1403), персонаж пьес Шекспира «Ричард II» и «Генрих IV», известный своим горячим нравом.
430
«Benchè non sonno bonni da mangiare, se non li piccoli, et anche loro mal bonny». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 54 и First Voyage / Ed. Cachey. P. 8.
431
«E le privó de la capitanía e veeduría, e quísole echar desterrado en la costa de Brasil, y por ruego de los otros Capitanes no le echó entonces, e dióle preso a Gaspar de Quesada sobre su pleito homenaje para que le tuviese preso». Sola. Juan Sebastián de Elcano. P. 607; Bernabeu Albert. Magallanes. P. 124.
432
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 9, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 59.
433
Дерево бразил – цезальпиния ежовая, или пернамбуковое дерево; известно ценной древесиной.
434
«Hay buena gente y mucha, y van desnudos, y contratan con anzuelos, y espejos y cascabeles por cosas de comer, y hay mucho brasil». Stanley. First Voyage. P. 193.
435
Fernández-Armesto F. The Stranger-Effect in Early Modern Asia // Itinerario 24. 2000. P. 80–103.
436
Helms M. W. Ulysses’ Sail: An Ethnographic Odyssey of Power, Knowledge, and Geographical Distance. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2008, и Craft and the Kingly Ideal: Art, Trade, and Power. Austin: Texas University Press, 1993.
437
Mesoamerican Voices: Native-Language Writings from Colonial Mexico, Oaxaca, Yucatan, and Guatemala / Ed. M. Restall, L. Sousa, K. Terraciano. Cambridge: Cambridge University Press, 2005. P. 47–54, 64–96, 101–113.
438
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 9.
439
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 11; слова Айямонте приводятся в «Auto das perguntas», https://digitarq.arquivos.pt/details?id=3801974.
440
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 76.
441
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 192.
442
Justo Guedes M. «A Armada de Fernão de Magalhães e o Brasil», in Teixeira, Viagem, 361–377.
443
Medina. Descubrimiento del Océano Pacífico, 225.
444
«Ne davano per una acceta ho cortello grande una ho due de le sue figliole per schiave… Una iovene bella vene un dì ne la nave capitania… non per altro se non per trovare alguno recapito». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 56. (Последнее предложение отсутствует в русском переводе. – Пер.)
445
«Stando cossì et aspettando, butò lo ochio supra la camera del maistro et victe uno quiodo longo più de un dito, il que pigliando, con grande gentilessa et galantaria, se lo ficò a parte de li labri della sua natura, et subito bassa se partite». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 56, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 11–12, 138.
446
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 55–56, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 10–11.
447
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55. Gerbi A. Nature in the New World: From Christopher Columbus to Gonzalo Fernández de Oviedo. Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh Press, 1985. P. 106, цит. по: Pigafetta. First Voyage. Ed. Cachey. P. 135.
448
Fernández-Armesto F. Amerigo: The Man Who Gave His Name to America. New York: Random House, 2007. P. 100–102, 137–138.
449
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55; The Image of the Black in Western Art, vol. 3, From the «Age of Discovery» to the Age of Abolition, Part 1: Artists of the Renaissance and Baroque / Ed. D. Bindman, H. Louis Gates Jr. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010.
450
Рус. перевод: Августин Аврелий. О граде Божием. Книга XVI. Глава VIII / Творения Блаженного Августина, епископа Иппонийского. Ч. 3–5. Изд. 2-е. Киев: Типография И. И. Чолокова, 1905–1910. Пер. Киевской духовной академии.
451
«Questi stavano con tanta contritione in genoquioni alsando la mane giunte che era grandissimo piacere vederli… Questi populi facilmente se converterebonno a la fede de Iesu Cristo». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 56, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 11–12.
452
St. Augustine. City of God 16.8, «Whether Certain Monstrous Races of Men Are Derived from the Stock of Adam or Noah’s Sons» // Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers / Ed. Philip Schaff. Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1887, vol. 2, https://oll.libertyfund.org/title/schaff-a-select-libraryof-the-nicene-and-post-nicene-fathers-of-the-christian-church-vol-2#lf1330–02_label_1353.
453
«Retulerunt autem… ut non modo nihil fabulosi afferre, sed fabulosa omnia alia veteribus authoribus prodita, refellere t reprobare, narratione sua viderentur». Maximilanus Transylvanus Cæsaris, 8; пагинация виртуальной библиотеки Гейла.
454
А не Пятидесятницы, как предлагал считать Абель Фабр в L’Iconographie de la Pentecôte // Gazette des Beaux-Arts 2. 1923. P. 33–42. Подробное описание можно будет прочесть в Fernández-Armesto F., Peterson J. Under the Angels (в печати).
455
Price M. L. Consuming Passions: The Uses of Cannibalism in Late Medieval and Early Modern Europe. London: Routledge, 2003.
456
«Non se mangiano subito, ma ogni uno taglia uno pezo et lo porta in casa metendolo al fumo; per ogni 8 iorni taglia uno pezeto, mangiandolobrutolado con le altre cose per memoria degli sui nemici». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 11.
457
Fernández de Oviedo G. Historia natural y general de las Indias occidentales / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 37–40.
458
Duker A. A. The Protestant Israelites of Sancerre: Jean de Léry and the Confessional Demarcation of Cannibalism // Journal of Early Modern History 18. 2014. P. 255–286; McGinness A. B. Christianity and Cannibalism: Three European Views of the Tupi in the Spiritual Conquest of Brazil, 1557–1563 // World History Connected 7, no. 3. October 2010, https://worldhistoryconnected.press.uillinois.edu/7.3/mcginness.html.
459
«Mangiano carnbe humana de li sui nemici, non per bonna, ma per una certa usanza». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55.
460
«Ricordandosi del suo figliolo, como cagnia rabiata li corse adosso et lo mordete in una spala». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55.
461
Sanday P. R. Divine Hunger: Cannibalism as a Cultural System. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. P. 21–22, 69.
462
Fernández-Armesto F. Food: A History. London: Macmillan, 2004. P. 25–34.
463
Dalby D., Hair P. E. H. ‘Le Langaige du Brésil’: A Tupi Vocabulary // Transactions of the Philological Society 65. 1966. P. 61.
464
Léry J. de. History of a Voyage to the Land of Brazil / Ed. J. Waley. Berkeley: University of California Press, 1993. P. 101.
465
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 55–56, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 10–11.
466
Albo. Derrotero. 4n223.
467
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde. Brussells: Hayez, 1911. P. 263.
468
«Già se pensava che de qui se pasasse al mare de Sur». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 56, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 13.
469
Declaración de las personas fallecidas en el viaje al Maluco (del 20-XII-1519 al 29-VII-1522) // Documentos para el quinto ueltario de la primera uelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, December 20, 1519–July 29, 1522, записано Кристобалем Берналем, 2019–22, http://sevilla.2019–
470
2022.org/wp-content/uploads/2016/03/4.ICSevilla2019_Declaracionde-fallecidos-en-el-viaje-s14.pdf.
471
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 57, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 14; Albo. Derrotero. P. 7.
472
Moreno F. P. Viaje a la Patagonia austral. Buenos Aires: Sociedad de Abogados, 1877. P. 23.
473
«In una hora cargasimo le cinque nave… Eranno tanti grossi che non bisogniva pelarli ma scortigarli». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 57. Цитируется в: Albo. Derrotero. 14n362.
474
Laguarda Trías R. El enigma de las latitudes de Colón. Valladolid: Universidad de Valladolid, 1974; Fernández-Armesto F. Columbus. London: Duckworth, 1996. P. 74–78, и Amerigo. P. 74–83.
475
Taylor E. G. R. A Log-Book of Magellan’s Voyage // Journal of Navigation 17. 1964. P. 83–87.
476
«Los otros Capitanes, juntamente con el dicho Cartagena, requerían al dicho Magallanes que tomase consejo con sus oficiales, e que diese la derrota a donde quería ir, e que no anduviese ansí perdido». Navarrete. Colección de viajes, 4. P. 287.
477
«E que no tomase puerto donde invernasen e comisen los bastimentos, e que caminasen hasta donde podiesen sufrir el frío para que si hobiese lugar pasasen adelante». Sola. Juan Sebastián de Elcano. P. 607; Bernabeu Albert. Magallanes. P. 124–125.
478
The World Encompassed / Ed. W. S. W. Vaux. London: Hakluyt Society, 1854. P. 56, 68–70.
479
Vaux. World Encompassed. P. 5.
480
Transylvanus M. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola, de admirabili & nouissima Hispanorum in Orientem nauigatione. Rome: Calvi, 1524. P. 13.
481
«Essendo l’inverno le navi intrarono in uno bon porto per invernarse». Pigafetta A. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto. Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 57, The First Voyage around the World (1519–1522): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 14, и Primo viaggio intorno al globo terracqueo / Ed. C. Amoretti. Milan: Galeazzi, 1800. P. 24. В этой главе перевод на английский мой и основан на издании Аморетти, которое я имел под рукой во время работы. Написание собственных имен в этом издании, мягко выражаясь, творческое, так что я сверял их по Pigafetto. Primo viaggio / Ed. Da Mosto, а свой перевод – с работой Кэчи.
482
Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/8.ICSevilla2019_Derrotero-de-Francisco-Albo-f15.pdf, 7.
483
López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 41v, facs. ed. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
484
«Yo he seguido la relaçion que Johan Sebastian del Cano me dió… é quasi la misma relaçion escribió el bien enseñado secretario de César llamado Maximiliano Transilvano». Fernández de Oviedo G. Historia natural y general de las Indias occidentales / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 15. Овьедо упоминает также о беседах с товарищем Элькано по экспедиции Эрнандо де Бустаманте (18, 23) и Гомесом де Эспиносой (32).
485
«De vetere atque aeterno Portugallensium atque Castellanorum odio Magellanum Portugalensem esse». Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 17; Pigafetta A. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874. P. 194.
486
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Amoretti. P. 33, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 19.
487
Descripción de los reinos, costas, puertos e islas / Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921. P. 187.
488
Herrera A. de. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y tierra-firme de el mar occeano [sic] / Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945, 2. P. 235, 281–295. Dec. II, bk. 4, chaP. 10, and Dec. II, bk. 9, chaps. 10–15.
489
Авессалом и Амнон – сыновья библейского царя Давида. Затаив на Амнона обиду за то, что тот обесчестил их сестру Фамарь, Авессалом во время праздничного пира приказал слугам убить брата.
490
Zimmerman S. Food in the Movies. Jefferson, NC: McFarland, 2010. P. 244–264.
491
Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4. P. 302.
492
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 187.
493
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P.190.
494
«Hago saber quel dicho Domingo de Ramos, en la noche, primero dia del mes de Abril de este año de 1520 años, estando en mi cámara en la dicha nao, e reposada ya toda la gente, vino Gaspar de Quesada, capitan de la nao Concepcion, e Juan de Cartagena, armados con cerca de de treinta hombres armados todos, e se allegaron a mi cámara con las espadas sacadas, e me tomaron poniéndome las dichas armas en los pechos, e se alzaron con la nao, e me llevaron despues de tomado debajo de la cubierta e me metieron en la cámara de Berónio Guerra, escribano de la dicha nao, e me echaron los grillos e no bastó echar los dichos grillos, sino que me cerraron la puerta de la dicha cámara con un candado, e demas desto pusieron un hombre a la puerta para que la guardase». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 190.
495
«Q: ¿Quién aprueba eso? Priest: El profeta David. Q: No conocemos agora padre el profeta David». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 192.
496
«Requieros de parte de Dios e del Rey Don Carlos que vos vais a vuestr nao, porq no es este tiempo de andar con hombre armados porlas naos, y tambien vos requiero q soltéis nro capitán». 18. Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 192.
497
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 136.
498
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 191.
499
Declaración de las personas fallecidas en el viaje al Maluco, 20 декабря 1519 – 29 июля 1522 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wp-content/uploads/2016/03/4.ICSevilla2019_Declaracionde-fallecidos-en-el-viaje-s14.pdf.
500
«Grandísimo estrago en los mantenimientos sin haber peso ni medida sino todo abierto a quien lo quería tomar». Navarrete. Colección de viajes, 4. P. 191.
501
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 197.
502
«E mataba la gente a palos e no les daba de comer». Navarrete. Colección de viajes, 4. P. 191.
503
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 204.
504
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 201–208.
505
El viaje de Magallanes según un testigo presencial / Ed. A. Baião // Revista chilena de historia y geografía 79–81. 1936. P. 31–41.
506
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 36.
507
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 37.
508
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 190.
509
Чтобы приободрить остальных (фр.).
510
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 38.
511
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 191.
512
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 250.
513
В русском переводе этого фрагмента нет.
514
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 16–17; Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 163.
515
Martyr P. Cartas sobre el Nuevo Mundo, fol. 77v. (Dec. V, chaP. 7) / Trans. J. Bauzano. Madrid: Polifemo, 1990.
516
Самый яркий случай такого смешения, который, возможно, послужил источником многих других (а также прочих ошибок, разошедшихся по интернету), содержится в: Bergreen L. Over the Edge of the World. London: Harper Perennial, 2003. P. 150.
517
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 206, 276.
518
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 14.
519
Barros J. de. Decadas da Asia, 24 vols. Lisbon: Regia Officina, 1777–1788, 5. P. 640, 657 (Dec. III, bk. 5, chaps. 9 and 10).
520
Laguarda Trías R. A. Las longitudes geográficas de la membranza de Magallanes y del primer viaje de circunnavegación // A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 158–160.
521
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde. Brussells: Hayez, 1911. P. 207, 270; Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 13 (см. также Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 189).
522
Laguarda Trías. Longitudes geográficas. P. 162; Cerezo Martínez R. Conjetura y realidad en la primera circumnavegación // Congreso de historia del descubrimient: Actas / Ed. C. Seco Serrano et al. Madrid: Real Academia de la Historia, 1992, 2. P. 137–192.
523
Laguarda Trías. Longitudes geográficas. P. 163.
524
О данных, доступных Эррере, см.: Ballesteros y Beretta A. Proemio // A. Herrera y Tordesillas, Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y Tierra firme del Mar Océano / Ed. A. Ballesteros y Beretta. Madrid: Real Academia de la Historia, 1936.
525
Herrera. Historia general / Ed. Gómez, 2. P. 285 (Dec. II, bk. 9, chaP. 14); Annular Eclipse of the Sun: 1520 October 11 // Astronomical Data Portal @ UK Hydrographic Office, дата доступа 30 августа 2020, http://astro.ukho.gov.uk/eclipse/0331520/.
526
Lopes de Castanheda F. História do descobrimento e conquista da India pelos portugueses, 7 vols. Lisbon: Rollandiana, 1833, 6. P. 13 (bk. 6, chaP. 7).
527
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 307.
528
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 18; cf. Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 194.
529
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 192.
530
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 192–194; Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 15–18.
531
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 34, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 20.
532
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 16–17; cf. Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 192–193.
533
«Tantoque fore uberiora quanto maiora laboribus et periculis Caesari novum et incognitum Aromatum atque Auro divitem Orbem apperuissent». Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 17.
534
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 17–18; cf. Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 193–194.
535
Barros. Decadas da Asia, 5. P. 634 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
536
Barros. Decadas da Asia. P. 633–634 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
537
Herrera. Historia general / Ed. Gómez, 2. P. 283–284 (Dec. II, bk. 9, chaP. 13); Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 291.
538
Herrera. Historia general / Ed. Gómez, 2. P. 283–284 (Dec. II, bk. 9, chaP. 13); Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 291. «El suelo es arenoso, arcilloso, y cubierto casi completamente de casajo; grandes cantidades de arbustos (inciensos, calafates, etc.) de hojas de distintos colores, armonizan el paisaje, y entre ellos, manchones con pasto amarillento de penaches plateadosle dan apariencia metálica que alegra el suelo. Este está surcado por infinidad de pequeñas sendas de guanacos, que facilitan la marcha a pie, pues los cactus, las espinas de los arbustos y la fabulos cantidad de cuevas de ctenomys cansan y maltratan cruelmente al caminante». Moreno F. P. Viaje a la Patagonia austral. P. 248.
539
«Haviendo tardado once dias llegaron tan desmejados que no los conocian». Herrera. Historia general / Ed. Gómez, 2. P. 283 (Dec. II, bk. 9, chaP. 13).
540
«Porque la Mar estaba tan alterada que era imposible andar por ella». Herrera. Historia general / Ed. Gómez, 2. P. 283 (Dec. II, bk. 9, chaP. 13).
541
«Dixeron los de la Nao perdida que havia treinta i cinco dias que no lo comian». Herrera. Historia general / Ed. Gómez, 2. P. 283 (Dec. II, bk. 9, chaP. 13).
542
«Le navi quasi persenno per li venti terribili, ma Dio et li Corpi sancti le aiutarono». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 60, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 20.
543
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley, 4. P. 218.
544
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 193; Albo. Derrotero. P. 7.
545
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 191.
546
«Un dì a l’inproviso vedessemo uno homo, de statura de gigante, che stava nudo ne la riva del porto… Questo erra tanto grande che li davamo a la cintura». Pigaftetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 57, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 14.
547
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 56, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 13.
548
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 14; Pigafetta. First Voyage. Ed. Stanley. P. 5, 189–190.
549
Spanish and Portuguese Conflict in the Spice Islands: The Loaisa Expedition to the Moluccas / Ed. G. F. Dille. London: Hakluyt Society, 2021. P. 49.
550
Vaux. World Encompassed. P. 58–61.
551
The Admirable Adventures and Strange Fortunes of Master Anthony Knivet: An English Pirate in Sixteenth-Century Brazil / Ed. V. Kogut Lessa de Sá. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. P. 132–133.
552
Hawkesworth J. An Account of the Voyages Undertaken by the Order of His Present Majesty for Making Discoveries in the Southern Hemisphere and Successively Performed by Commodore Byron, Captain Wallis, Captain Carteret, and Captain Cook… London, 1773. P. 27–28, 31–32.
553
Davies S. Renaissance Ethnography and the Invention of the Human. Cambridge: Cambridge University Press, 2016. P. 148–165.
554
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 55, First Voyage / Ed. Cachey. P. 10, и First Voyage / Ed. Stanley. P. 5.
555
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 5, Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 59, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 18–19; Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 14.
556
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 190–191, Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 58–59, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 13–18.
557
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 14; Pigafetta. First Voyage. Ed. Stanley. P. 190, Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 58, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 16.
558
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola op.cit. P. 15; Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 191.
559
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 58, и First Voyage. Ed. Cachey. P. 19.
560
Екатерина Валуа – дочь французского короля Карла VI, обручившаяся с английским королем Генрихом V.
561
Tehuelche // Endangered Languages Project, дата посещения 4 июля 2020, www.endangeredlanguages.com/lang/teh.
562
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 64, и First Voyage / Ed. Stanley. P. 62–65; Fernández Rodríguez R., Regúnaga M. A. Patagonian Lexicography (Sixteenth—Eighteenth Centuries) // Missionary Linguistic Studies from Mesoamerica to Patagonia / Ed. A. Alexander-Bakkerus, R. Fernández Rodríguez, L. Zack, O. Zwartjes. Leiden: Brill, 2020. P. 236–259.
563
Voyage. Ed. Cachey. P. 19.
564
Spencer R. A. Harry Potter and the Classical World. Jefferson, NC: McFarland, 2015.
565
Vázquez F. Pantaleón. Venice: Niccolini di Sabio, 1534. P. 161.
566
«E cosa tan estraña de mirar: tomole en voluntad de lo llevar preso: e penso si lo pudiesse llevar en sus naos que le seria gran nora porque se señora Gridonia lo viesse». Vázquez. Pantaleón. P. 162.
567
«E sabed que el havia aquella condicion assi como el animal que lo engendro de ser muy ledo contra las mugeres». Vázquez. Pantaleón. P. 63.
568
Bernheimer R. Wild Men in the Middle Ages: A Study in Art, Sentiment, and Demonology. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1952.
569
«Drizassemo una croce in segno dequesta terra, che erra del re de Spagna». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 60, и First Voyage / Trans. Cachey. P. 20.
570
Vaux. World Encompassed, xxx—xxxii, P. 62–63, 65–74.
571
de Barros J. Decadas da Asia, 24 vols. (Lisbon: Regia Officina, 1777–1788), 5:641 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
572
Laguarda Trías R. A. Las longitudes geográficas de la membranza de Magallanes y del primer viaje de circunnavegación // A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 167.
573
«Se non era el capitano gennerale, non trovavamo questo strecto, perchè tuti pensavamo et dicevamo como era serato tuto in torno». Pigafetta A. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto. Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 61 и The First Voyage around the World (1519–1522): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 21.
574
Descripción de los reinos, costas, puertos e islas / Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921. P. 193.
575
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 62, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 23.
576
Barros. Decadas da Asia, 5. P. 641 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
577
См. примечания к гл. 6.
578
«Lo quale hodiava molto lo capitabo generale perchè, inanzi se facesse questa armata, costui era andato da lo imperatore per farse dare algune caravele per discovrire terra, ma, per la venuta del capitano gennerale, su magestà non le li dete». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 62, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 22.
579
Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4:lxxxii.
580
Herrera A. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y tierra-firme de el mar occeano [sic] / Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945, 4. P. 283 (Dec. II, bk. 4, chaP. 9).
581
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 43.
582
Barros. Decadas da Asia, 5. P. 644–645 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
583
Barros. Decadas da Asia, 5:640–646 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
584
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 305–311; Medina J. T. Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 1. P. 323–330; Alguns documentos da Torre do Arquivo Nacional da Torre do Tumbo ácerca das navegações e conquistas portuguezas publicados por ordem do governo de sua majestade fidelissima ao celebrar-se a commemoração quadricentenaria do descobrimento da America / Ed. J. Ramos Coelho. Lisbon: Impresa Nacional, 1892. P. 464–478.
585
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 62, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 21.
586
«Et cosi stando suspesi vedemo venire due navi con le velle pienne et con lae bandere spiegate verso de noi. essendo così vicine, subito scaricarono molte bombarde et gridi; poy tuti insieme rengratiando Ydio et la Vergine Maria andasemo a cercare più inanzi». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 62, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 22.
587
«Por albricias cuando saltaron en tierra y se descubrió el estrecho». Jiménez Abollado F. L. Ocasio Alonso, un marinero en la primera vuelta del mundo: Incidencias y vicisitudes de un superviviente // Naveg@mérica 23. 2019. P. 7, http://revistas.um.es/navegamerica.
588
Medina J. T. El descubrimiento del Océano Pacífico: Hernando de Magallanes y sus compañeros. Santiago: Elzeveriana, 1920. ccliv.
589
Fernández de Oviedo G. Historia natural y general de las Indias occidentales / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 38–39; Spanish and Portuguese Conflict in the Spice Islands: The Loaisa Expedition to the Moluccas / Ed. G. F. Dille. London: Hakluyt Society, 2021. P. 41.
590
Pigafetta. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874. P. 7.
591
Barros. Decadas da Asia, 5. P. 639 (Dec. III, bk. 5, chaP. 9).
592
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 43, 307.
593
«La cercassemo per tutolo streto fin in quella boca dove ella fugite». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 62, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 23.
594
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 62.
595
«Una bandera in cima di alguno monticello con una lettera in una piniatella». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 62; перевод из Stanley, First Voyage. P. 60.
596
Morison S. E. The Southern Voyages, vol. 2 of The European Discovery of America. Oxford: Oxford University Press, 1974. P. 392.
597
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 202.
598
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 63.
599
Cervantes F. Conquistadors. London: Penguin, 2020. P. 82–83.
600
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 206.
601
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 202.
602
В русском переводе упоминаются три вида рыб-охотниц: дорадо, альбикор и бонито.
603
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 63.
604
Иглы – известняковая геологическая формация на британском острове Уайт: три заостренных кверху белых скалы.
605
Кабельтов – морская мера длины. Один кабельтов равняется 185,2 км. – Прим. ред.
606
The Voyage of Captain John Narbrough to the Strait of Magellan and the South Sea in His Majesty’s Ship Sweepstakes, 1669–1671 / Ed. R. J. Campbell, P. T. Bradley, and J. Lorimer. London: Hakluyt Society, 2018. P. 274.
607
Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/8.ICSevilla2019_Derrotero-de-Francisco-Albo-f15.pdf, 8; Pigafetta. First Voyage. Ed. Stanley. P. 219, перевод отредактирован.
608
8. Беспрерывный ветер
609
Kirch P. V. L. On the Road of the Winds: An Archaeological History of the Pacific Islands before European Contact. Berkeley: University of California Press, 2000.
610
Needham J. Science and Civilisation in China, 7 vols. in 15 parts. Cambridge: Cambridge University Press, 1954–1998, 4 (pt. 3). P. 542; Finlay R. China, the West, and World History in Joseph Needham’s Science and Civilisation in China // Journal of World History 11. 2000. P. 265–303.
611
Bellwood P. The Polynesians: The History of an Island People. London, 1978. P. 39–44; Bellwood P. Man’s Conquest of the Pacific: The Prehistory of Southeast Asia and Oceania. Auckland: Collins, 1979. P. 296–303; Irwin G. The Prehistoric Exploration and Colonisation of the Pacific. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. P. 7–9, 43–63.
612
Oliver D. L. Oceania: The Native Cultures of Australia and the Pacific Islands, 2 vols. Honolulu: University of Hawaii Press, 1989, 1. P. 361–422; Buck P. H. (Te Rangi Hiroa), Vikings of the Sunrise. New York: Stokes, 1968. P. 268–269.
613
А Maximilianus Transylvanus, Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola, de admirabili & nouissima Hispanorum in Orientem nauigatione (Rome: Calvi, 1524). P. 21.
614
Лигу обычно считают равной около 6 км (таким образом, 70 лиг – около 420 км), а 200 морских миль – 370 км.
615
Pigafetta. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto, Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 67, и The First Voyage around the World (1519–1522): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 27.
616
«Huc perpetuus cursus fuit neque ab eo unquam discessere nisi quantum tempestatum et ventorum vis aliquando aliorum declinare coegit». Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 21; Pigafetta A. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874. P. 197.
617
Descripción de los reinos, costas, puertos e islas / Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921. P. 196.
618
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 65, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 26; Navigationi et viaggi, 3 vols. / Ed. G. B. Ramusio. Venice: Giunti, 1563–83. P. 222–223.
619
Nunn G. E. The Columbus and Magellan Concepts of South American Geography. Glennside, PA, private printing, 1932.
620
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 66, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 27.
621
Ин. 3: 8.
622
Nunn G. E. Magellan’s Route in the Pacific // Geographical Journal 34. 1934. P. 615–663.
623
«I vero he bene pacifico, perche in questo tempo non havessemo fortuna». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 65, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 27.
624
Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/8.ICSevilla2019_Derrotero-de-Francisco-Albo-f15.pdf, 8–9.
625
«Auto das perguntas que se fizeram a dois espanhóis que chegaram à fortaleza de Malaca vindos de Timor na companhia de Álvaro Juzarte, capitão de um junco», June 1, 1522 // Arquivo Nacional Torre do Tombo, https://digitarq.arquivos.pt/details?id=3801974.
626
Имеется в виду песня 1946 г. «We Saw the Sea».
627
Herrera A. de. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y tierra-firme de el mar occeano [sic] / Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945, 4. P. 290 (Dec. III, bk. 9, chaP. 12).
628
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde. Brussells: Hayez, 1911. P. 298.
629
Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4. P. 218; Albo. Derrotero. P. 11.
630
Nunn. Magellan’s Route. P. 224.
631
В русском переводе эта фраза отсутствует.
632
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 64, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 26.
633
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 9.
634
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 66–67, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 28.
635
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 218. Albo. Derrotero. P. 9.
636
Nunn. Magellan’s Route. P. 615–663.
637
«Mucho mas cerca que por el cabo de Esperança… no muy lexos de Panama». López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 40v, facs. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
638
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 219.
639
Pigafetta. First Voyage, ed. Stanley. P. 9.
640
Lopes de Castanheda F. História do descobrimento e conquista da India pelos portugueses, 7 vols. Lisbon: Rollandiana, 1833, 6. P.16 (bk. 6, chaP. 8).
641
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 67, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 28.
642
Rodríguez González A. La expedición de Loaysa: una guerra en las Antípodas // V Centario del nacimiento de Andrés de Urdaneta: Ciclo de conferencias. Madrid: Instituo de Historia y Cultura Naval, 2009. P. 113; Andres de Urdaneta, El sueño de Cipango, accessed February 4, 2021, https://artsandculture.google.com/asset/el-sue%C3%B1o-decipango-andres-de-urdaneta/2AGNG61SRc3vMQ.
643
Хорас Уолпол (1717–1797) – английский писатель, основатель жанра готического романа. Термин «серендипность», предложенный им в 1754 г., восходит к древней притче «Три юноши из Серендипа» и означает интуитивную прозорливость.
644
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 67, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 28, 150–151.
645
Nunn. Magellan’s Route. P. 630.
646
Wroth L. C. The Early Cartography of the Pacific // Papers of the Bibliographical Society of America 38. 1944. P. 207–227.
647
Yamamura K., Kamiki T. Silver Mines and Sung Coins // Precious Metals in the Late Medieval and Early Modern Worlds / Ed. J. F. Richards. Durham: University of North Carolina Press, 1983. P. 329–362.
648
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 67, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 28.
649
«Mangiavamo biscoto, non piú biscoto ma polvere di quello con vermi a pugnate, perchè essi havevano mangiato il buono, puzava grandemente de orina de sorzi, et bevevamo hacqua ialla già putrifata per molti giorni, et mangiavamo certe pelle de bove, che erano sopra lántena mangiore, açiò che lántena non rompesse la sarzia durissime per il solle, piogia et vento. le lasciavamo per quatro ho cinque giorni nel mare et poi le meteva uno pocho sopra le braze et così le mangiavamo, et ancora assay volte segature de ase. li sorgi se vendevano mezo ducato lo uno, et se pur ne avessemo potuto havere». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 65, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 26.
650
Pigafetta. First Voyage. Ed. Cachey. P. 29.
651
Himmelman P. K. The Medicinal Body: An Analysis of Medicinal Cannibalism in Europe, 1300–1700 // Dialectical Anthropology 22. 1997. P. 183–203.
652
Simpson A. W. B. Cannibalism and the Common Law. Chicago: University of Chicago Press, 1984.
653
«Cressivano le gengive ad alguni sopra li denti cosí de soto como des sovra che per modo alguno non potevano mangiare… per la grazia de Dio, yo non hebi algunna infirmitade». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 65, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 26–27.
654
Rogers R. F., Ballendorf D. A. Magellan’s Landfall in the Mariana Islands // Journal of Pacific History 24. 1989. P. 193–208.
655
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 194.
656
«Y asi vimos muchas velas pequeñas que venian a nos, y andaban tanto que parecia que volasen, y tenían las velas de esteera hechas en triángulo, y andaban por ambas partes que hacían de la popa proa y de la proa popa cuando querían». Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 219; Albo. Derrotero. P. 13.
657
«Pensavano a li segni che facevano, non fossero altri homini al mondo se non loro». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 69, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 31.
658
«Sono como delfini nel saltar a l’acqua de onda in onda». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 69.
659
Albo. Derrotero. P. 13.
660
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, First Voyage / Ed. Cachey. P. 29, и First Voyage / Ed. Stanley. P. 9.
661
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 194.
662
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 31.
663
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 30.
664
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 30.
665
«Quando ferivamo alguni de questi con li veretuni, che li passavano li fianqui da l’una banda al’altra, triravano il veretone mo di qua, mo di là, gardandolo, poi lo tiravano fuora maravigliandose molto, et cossì morivano». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 30.
666
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 29.
667
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 30.
668
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P.169.
669
Scammell G. V. Indigenous Assistance in the Establishment of Portuguese Power in Asia in the Sixteenth Century // Modern Asian Studies 14. 1980. n119; Restall M. Seven Myths of the Spanish Conquest. Oxford: Oxford University Press, 2003. P. 139–143.
670
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 5, 168.
671
Edgerton D. The Shock of the Old: Technology and Global History since 1900. Oxford: Oxford University Press, 2007.
672
Headrick D. Power over Peoples: Technology, Environments, and Western Imperialism, 1400 to the Present. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2010.
673
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 4.
674
Navarrete. Colección de los viajes. P. 167–168.
675
Фраза, начертанная на надгробии Кристофера Рена, архитектора лондонского собора Святого Павла, размещенном в самом этом соборе.
676
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 29.
677
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 10.
678
Мф. 7: 9–10.
679
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. A. Da Mosto. P. 68, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 29.
680
Albo. Derrotero. P. 13.
681
Transylvanus. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola. P. 22; Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 198.
682
Blussé J. L. Kongkoan and Kongsi: Representations of Chinese Identity and Ethnicity in Early Modern Southeast Asia // Shifting Communities and Identity Formation in Early Modern Asia / Ed. J. L Blussé, F. Fernández-Armesto. Leiden: CNWS, 2002. P. 93–106.
683
«Y fuimos a dar en otra isla pequeña y allí surgimos… y esta isla se llama Suluan». Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/8.ICSevilla2019_Derrotero-de-Francisco-Albo-f15.pdf, 13.
684
Pigafetta. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto, Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 70, и The First Voyage around the World (1519–22): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 33.
685
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 69, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 152.
686
Albo. Derrotero. P. 13.
687
Широко распространенное, но ошибочное мнение о том, что Альбо разместил Филиппины в португальской исключительной зоне, берет начало из редкой ошибки в работе Laguarda Triás R. A. Las longitudes geográficas de la membranza de Magallanes y del primer viaje de circunnavegación // A viagem de Fernão de Magalhães e a ques.tão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 169, где вычисления Альбо отнесены не к Севильскому меридиану, как на самом деле, а к Тордесильясскому и 106 ° расстояния от мыса Желанного в Магеллановом проливе превращаются в 160 °.
688
Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 70, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 33.
689
«Che niuno si movesse nè dicesse parolla alguna senza sua licentia». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 69, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 31.
690
В русском переводе эта ткань названа «демикотоном».
691
Аррак – пальмовое вино.
692
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 31–33, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 69.
693
Pigafetta. The First Voyage round the World, by Magellan / Ed. H. E. J. Stanley, Lord Stanley of Alderley. London: Hakluyt Society, 1874. P. 10, Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 70, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 33–34.
694
Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 11.
695
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 31, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 69.
696
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 70, First Voyage / Ed. Cachey. P. 33, и First Voyage / Ed. Stanley. P. 11.
697
Hart D. V., Hart H. C. «Maka-andog»: A Reconstructed Myth from Eastern Samar, Philippines // Journal of American Folklore 79. 1966. P. 84–108.
698
«Nudi con tella de scorsa dárbore intorno le sue vergonie, se non alguni principali, con telle de banbazo lavorate ne i capi, con seda a guchia». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 70, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 34.
699
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 70, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 34.
700
Tormo Sanz L. El mundo indígena conocido por Magallanes en las Islas de San Lázaro // A viagem de Fernão de Magalhães e a questão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 379–409; Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 67.
701
Medina J. T. Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 2. P. 295.
702
Medina J.T. Colección, 1. P. 211.
703
López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 43r, facs. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
704
«Perchè in questa parte li re sanno piú linguaggii che li altri». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 71, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 35.
705
«Una bara de oro grande et una sporta piena de gengero». Pigafetta. Primo viaggio /Ed. Da Mosto. P. 71, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 35.
706
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 42, 50. «Lo capitano generale non volse se pigliasse troppo oro, perquè sarebe stato alguno marinaro che haverebe dato tuto lo suo per uno poco de oro, et haverla disconciato lo trafigo per sempre». Pigafetta. Primo viaggio /Ed. Da Mosto. P. 77.
707
Gómara. Historia general, fol. 43v.
708
«Iubet eum bono animo esse, si modo Christo devoveret protinus salutem et pristinum valetudinem recuperaturum». Transylvanus M. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola, de admirabili & nouissima Hispanorum в Orientem nauigatione. Rome: Calvi, 1524. P. 23; версия Овьедо практически идентична: Fernández de Oviedo G. Historia general y natural de las Indias / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 14.
709
Fernández de Oviedo. Historia general; Pigafetta. First Voyage / Ed. Stanley. P. 199.
710
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 56.
711
Pigafetta. Primo viaggio /Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 55.
712
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 72, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 38.
713
Этот фрагмент в русском переводе отсутствует.
714
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 44, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 73.
715
Martyr P. Cartas sobre el Nuevo Mundo, fol. 78v / Trans. J. Bauzano. Madrid: Polifemo, 1990.
716
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 76, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 49.
717
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 72, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 36.
718
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 38, 41, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 73, 75.
719
«Fece portare uno plato de carne de porco con uno vazo grande pienno de vino. bevevamo ad ogni boconne una tassa de vino; lo vino che li avansava qualche volta, ben che foscono poche, se meteva en uno vazo da per sì… inanzi che lo re pigliasse la tassa per bere, alzava li mani giunte al çielo et verso de nui, et quando voleva bere, extendeva lo pugnio de la mano sinistra verso di me (prima pensava me volesse dare un pognio) et poi beveva; faceva così yo verso il re. questi segni fanno tuti l’uno verso de l’altro, quando beveno. con quest cerimonie et altri segni de amistia merendasemo. mangiay nel vennere sancto carne per non potere fare altro». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 72, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 37.
720
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 37, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 72.
721
«Otro día que era viernes de la Cruz, el señor de aquella isla vino ala nao y habló muy bien a Magallanes y a todos e hizo paces con ellos a la costumbre de la tierra, ques es sangrarse: del pecho ambos, echada en un vaso la sangre junta, revuelta co vino, bebe cada uno la mitad. Esto paresce que es ceremonia de Buena Amistad». Tormo Sanz. Mundo indígena. P. 407–408; Descripción de los reinos, costas, puertos e islas/ Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921. P. 198.
722
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 36, 45, 67, 70; Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 71, 76, 83, 85.
723
«Andassemo in terra forse cinquanta huomini, non armati la persona, ma con le altre nostre arme, et meglio vestiti che potessemo. inanzi que arivassemo a la riva con li bateli forenno scaricati sei pezi de bombarde in segnio de pace. saltassmo in terra: le dui re abbrassarono lo capitano genrale et lo messeno in mezo di loro: andassemo in ordinanza fino al locho consacrato, non molto longi de la riva. Inanzi se comensasse la messa il capitano bagnò tuto el corpo de li dui re con hacqua moscada». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 72, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 39.
724
«Inanzi se comensasse la messa il capitano la bagniò con aliquante sue dame de hacqua rosa muschiata: molto se delectavano de talle odore». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 54.
725
«Se oferse a la messa: li re andoronoa bassiare la croce como nuy, ma non oferseno. quando selevava lo corpo de Nostro Signior stavano in genoquioni et adoravanlo con le mae giunte. le nave tirarono tuta la artigliaria in uno quando se levò lo corpo de Christo, dandoge lo segnio de la tera con li schiopeti». Pigafetta, Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 72–73, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 39.
726
«Che non ce fàcero Christiani per paura, nè per compiacerne, ma volontariamente». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 75, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 46–47.
727
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 55, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78.
728
«Per sua utilità, perchè, se venissero algune nave de le nostre, saperianno, con questa croce, noi essere stati in questo locho, et non farebenno despiacere a loro nè a le cose et, se pigliasseno alguno de li soi, subito, mostrandoli questo segnialle, le lasserianno andare». Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 73, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 40.
729
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 73, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 40–41.
730
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 82–83, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 65–66; Tormo Sanz. Mundo indígena. P. 405.
731
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 74, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 42.
732
«Li re tanto mangiorono et beveteno [sic] che dormitero tuto il giorno. alguni, per escusarli, dicero che havevano un pocho de malle». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 74, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 37–38, 41.
733
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 47, 49; «assay belle et bianque, casi como le nostre, et così grande». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 76.
734
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 79, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 58.
735
Этот фрагмент в русском переводе отсутствует.
736
Martyr P. Cartas, fol. 78v.
737
Tormo Sanz. Mundo indígena. P. 391; Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 104.
738
«Nel mezo dil fero è un buso per il quale urinano… Loro dicono che le sue moglie voleno cussì et, se fossero de altra sorte, non uzariano con elle». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 79, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 58.
739
«Sempre sta dentro fin que diventa molle, perchè altramenti non lo poriann cavare fuora». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 79, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 58.
740
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 59. 57, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 79.
741
«Questi populi viveno con iustitia, peso et mesura; amano la pace, l’otio etla quiete». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 76, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 50.
742
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 41, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 74.
743
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 73–74, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 41.
744
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 43, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 74.
745
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 44, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 74.
746
Tormo Sanz. Mundo indígena. P. 409; «Cabezudo capitán». Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 198.
747
«Si bene si li fa, ben se à [sic], se male, male, et pegio como ànno a Calicut et a Malaca». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 75, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 44–46.
748
«Per lo habito che haveva, li prometeva che li dava la pace perpetua col re de Spagnia: resposero que lo simille prometevano». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 75–76, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 47.
749
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 76, и First Voyage / Ed. Cachey, 49.
750
«Se non hobedivano al re como suo re, li farebe amazare et daia la sua roba al re». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 77, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 51.
751
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 53.
752
«Cavòla sua spade, inanzi la ymagine de Nostra Donna, et disse al re, quando cossì se iurava, più presto doveriasi morire, que a romper uno simil iuramento… per questa ymagine, per la vita de l’imperatore suo signore et per il suo habito». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 54.
753
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 54.
754
«Con tanto potere che lo faria lo magior re di quella parte». Pigafetta. Primo viaggio. Ed. Da Mosto. P. 77, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 51.
755
«Al capitán Magallanes cómo le mataron los indios; porque algunos de los que allá quedan, y en esta nao vienen, dicen que fue muerto de otra manera». Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4. P. 286.
756
Ibañez Cerdá J. La muerte de Magallanes // Teixeira. Viagem. P. 411–433.
757
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 62, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 80–81.
758
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 290.
759
Medina. Colección, 2. P. 450.
760
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 52, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 77.
761
См. Jostmann C. Magellan oder Die erste Umsegelung der Erde. Munich: Beck, 2019. P. 230.
762
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 200.
763
Martyr P. fol. 78v.
764
Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 78, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 53.
765
Phelan J. L. The People and the King: The Comunero Revolution in Colombia. Madison: University of Wisconsin Press, 1978. P. 83.
766
Navarrete. Colección de los viajes, 4. P. 294.
767
«Que no rescibiese pena dello, porque con el tiempo aquel rebelde se amansaría y que éllo procuraría porque era casado con su hermana». Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 193.
768
«Que le parecia que non tratase de aquella jornada, porque demás de que de ella no se seguia provecho, las naves quedaban con tan mal recado, que poca gente las tomaría; y que si todavía quería que se hiciese que no fuese, sino que envias a otro en su lugar». Herrera A. de. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas y tierra-firme de el mar occeano [sic] /Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945. 5. P.19 (Dec. I, bk. 1, chaP. 4).
769
Medina. Colección, 2. P. 450.
770
Martyr P. Cartas, fol. 78v.
771
Blázquez y Delgado-Aguilera. Descripción. P. 202.
772
«Emquanto foè vivo não quis q o rey seu amigo lhe acudisse com a sua gente que para isso ahy tinh, dizendo que abastanão os christãos com o favor divino pa vencer toda aquella canalha». Ibañez Cerdá. Muerte de Magallanes. P. 426.
773
Fernández de Oviedo. Historia general, 2. P. 13; у него Магеллан упоминает «недавнюю» (pocos días antes) битву на Хувагане, где «двести испанцев обратили в бегство 300 000 индейцев» (dosçientos españoles avían puesto en fuga dosçientos y tres cientos mil indios (14), но при этом говорится (13), что остров Хувагана необитаем.
774
Mazón T. ¿Llegó Magallanes a saber de la conquista de México por Hernán Cortés? // Historia y Mapas (blog), April 21, 2019, https://historiaymapas.wordpress.com/2019/04/21/llegomagallanes-a-saber-de-la-conquista-de-mexico-por-hernan-cortes/.
775
Martyr P. Cartas, fol. 78.
776
«Por su demaiada valentia, i haver querido, sin causa, tentar la Fortuna». Herrera. Historia general, 4. P. 20 (Dec. III, bk. 1, chaP. 4).
777
Martyr P. Cartas, fol. 78v.
778
Medina. Colección, 2. P. 450; Ibañez Cerdá. Muerte de Magallanes. P. 429; Herrera. Historia general, 4. P. 20 (Dec. III, bk. 1, chaP. 4); Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 62, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 81.
779
Declaración de las personas fallecidas en el viaje al Maluco, с 20 декабря 1519 года по 29 июля 1522 года // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–22, http://sevilla.2019–2022.org/wp-content/uploads/2016/03/4.ICSevilla2019_Declaracionde-fallecidos-en-el-viaje-s14.pdf, 5.
780
Barros J. de. Decadas da Asia, 24 vols. Lisbon: Regia Officina, 1777–1788, 5. P. 649 (Dec. III, bk. 5, chaP. 10).
781
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 63, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 81.
782
«Pur piagendo, ne disse che non haveressemo così presto facto vella, che láverianno amazat, et disse che pregava Idio, nei iorni del iuditio, dimandasse l’anima sua a Iohan Carvalo, suo compadre. Subito se partissemo, no so se morto o vivo lui restasse». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 81, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 64.
783
Pigafetta. First Voyage / Ed., 51, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 77.
784
Logsdon J. M. John F. Kennedy and the Race to the Moon. Basingstoke: Palgrave, 2011.
785
Transylvanus M. Maximiliani Transyluani Cæsaris a secretis epistola, de admirabili & nouissima Hispanorum in Orientem nauigatione. Rome: Calvi, 1524. P. 35.
786
Fernández de Oviedo G. Historia general y natural de las Indias / Ed. J. Amador de los Ríos, 14 vols. 1851–1855; repr., Asunción: Guarania, 1944–1945, 2. P. 21.
787
«Hoc inauditum hactenus tentatum nunquam ab initio mundi… terram unversam circuivit». Martyr P. Cartas sobre el Nuevo Mundo, fol. 78v / Trans. J. Bauzano. Madrid: Polifemo, 1990, fol. 79v (Dec. V, chaP. 7).
788
«No haviendo hasta entonces, entre los Famosos Antiguos, ni en los Modernos, ninguno que se le puede comparer». Herrera A. de. Historia general de los hechos de los castellanos en las islas i tierra frma del mar occeano [sic] / Ed. J. Natalicio Gómez, 10 vols. Asunción: Guarania, 1945, 3. P. 189 (Dec III, bk. 4, chaP. 1).
789
«Ninguno altro havere avuto tanto ingenio, ni ardire de saper dare una volta al mondo como ià cazi lui haveva dato». Pigafetta A. Il primo viaggio intorno al globo di Antonio Pigafetta, e le sue Regole sull’arte del navigare / Ed. A. Da Mosto, Raccolta Colombiana, pt. 5, vol. 3. Rome: Ministero della pubblica istruzione, 1894. P. 80, The First Voyage around the World (1519–1522): An Account of Magellan’s Expedition by Antonio Pigafetta / Ed. T. Cachey. New York: Marsiglio, 1995. P. 62.
790
Jostmann C. Magellan oder Die erste Umsegelung der Erde. Munich: Beck, 2019. P. 319.
791
«No llegó a las islas de Maluco y Especería, este loor a sólo Magallanes se le debe, y a él se le atribuye este grand viaje y descubrimiento». Fernández de Oviedo. Historia general, 2. P. 34.
792
«Prima ego velivolis ambivi cursibus orbem Magellane novo te duce ducta freto». Изображение «Виктории» на карте Абрахама Ортелия «Maris Pacifici…» Antwerp, 1595. Historic Maps Collection, Princeton Library. https://library.princeton.edu/specialcollections/file/map-pacific-ortelius-1589-victoriajpg-0.
793
Keazor H. Theodore De Bry’s Images for America // Print Quarterly 15. 1998. P. 131–149; Bernabeu S. Magallanes: Retrato de un hombre // A 500 años del hallazgo del Pacífico la presencia novohispana en el Mar del Sur / Ed. C. Yuste López, G. Pinzón Ríos. Mexico City: UNAM, 2016. P. 22–23, www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros.
794
Кругосветные путешественники: Sir Francis Drake; Oliver van Noort; Ferdinand Magellan; Wilhelm Schouten; Thomas Cavendish; George Spilman, неизвестный гравер, начало XVII века, Национальная портретная галерея, Лондон, www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw127354/Cicumnavigators-Sir-Francis-Drake-Oliver-van-Noort-Ferdinand-Magellan-Wilhelm-Schouten-Thomas-Cavendish-George-Spilman?LinkID=mp72990&role=sit&rNo=0, также на сайте Middle Temple Library: Circumnavigators, 16th to 17th Century, https://fineartamerica.com/featured/circumnavigators-16th-to-17thcentury-middle-temple-library.html.
795
The Strait of Magellan: 250 Years of Maps (1520–1787), Princeton Library, дата доступа 17 декабря 2021 года, https://library.princeton.edu/visual_materials/maps/websites/pacific/magellan-strait/magellan-strait-maps.html; Николя де Лармессен. «Фердинанд Магеллан (1480–1521)», гравюра с оригинала в Толедо, Испания, 1695, https://prints.rmg.co.uk/products/ferdinand-magellan-1480–1521-pu2328.
796
Fernández de Oviedo. Historia general, 2. P. З8.
797
Morison S. E. The Southern Voyages, vol. 2 of The European Discovery of America. Oxford: Oxford University Press, 1974. P. 381–382, 398.
798
Kelsey H. The First Circumnavigators: Unsung Heroes of the Age of Discovery. New Haven, CT: Yale University Press, 2016. P. 141.
799
Chaplin J. E. Round about the Earth: Circumnavigation from Magellan to Orbit. New York: Simon and Schuster, 2012. P. 1–300.
800
Chaplin J. Round about the Earth, xix.
801
«Qualquiera hombre de razon, aunque no tenga letras, cayia luego en quanto los tales estropeçavan en la llanura del mundo: y alli no es menester mas declaracion». López de Gómara F. Historia general de las Indias. Zaragoza: Miguel de Papila, 1555, fol. 1v, facs. / Ed. F. Pease. Lima: Comisión Nacional del Quinto Centenario del Descubrimiento de América, 1993.
802
Fernández-Armesto F. Pathfinders: A Global History of Exploration. New York: Norton, 2006. P. 283–286.
803
«Denn mit dem seit einem Jahrtausend vergeblich gesuchten Mass des Umfangs unsere Erde gewinnt die ganze Menschheit zum erstenmal ein neues Mass ihrer Kraft, an der Grösse des überwundenen Weltraums wurde ihr erst mit neuer Lust und neuem Mut ihre eigene Grösse bewusst». Zweig S. Magellan: Der Mann und seine Tat. Frankfurt: Fischer, 1938. P. 280.
804
Рус. перевод Л. П. Лежневой, А. С. Кулишер.
805
«Quod summa replebit admiratione legentes, eos quae praecipue qui se putant vagos coelorum cursus habere prae manibus suis». Martyr P. Cartas, fol. 80r., Dec. V, chaP. 7; De Orbe Novo. London: Dawson, 1612. P. 218.
806
Danville F. de. La géographie des humanists. Paris: Beauchesne, 1940, 92n3, цит. по: Elliott J. H. Illusión and Disillusionment: Spain and the Indies. London: University of London, 1992. P. 7.
807
Laguarda Triás R. A. Las longitudes geográficas de la membranza de Magallanes y del primer viaje de circunnavegación // A viagem de Fernão de Magalhães e a ques.tão das Molucas: Actas do II Congreso luso-espanhol de História Ultramarina / Ed. A. Teixeira da Mota. Lisbon: Junta de Investigacões Científicas, 1975. P. 151–173.
808
Padrón R. The Indies of the Setting Sun: How Early Modern Spain Mapped the Far East as the Transpacific West. Chicago: University of Chicago Press, 2020.
809
«Mostró que toda la grandeza de la tierra—por mayor que se pinte—está sujeta a los pies de un hombre, pues la pudo medir». Acosta J. de. Historia natural y moral de las Indias / Ed. E. O’Gorman. Mexico City: Fondo de Cultura Económica, 2006. P. 20.
810
Albo F. Derrotero del viaje al Maluco, formado por Francisco Albo, piloto de la nao Trinidad y, posteriormente, de la nao Victoria, 1519 // Documentos para el quinto centenario de la primera vuelta al mundo: La huella archivada del viaje y sus protagonistas, записано Кристобалем Берналем, 2019–2022, http://sevilla.2019–2022.org/wpcontent/uploads/2016/03/8.ICSevilla2019_Derrotero-de-Francisco-Albo-f15.pdf, 14.
811
Medina J. T. Colección de documentos inéditos para la historia de Chile, 14 vols. Santiago: Ercilla, 1888–1902, 2. P. 155.
812
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 70, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 85.
813
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 78, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 89.
814
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 80, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 89.
815
«Per il que rengratiassemo Ydio et per allegrezza descaricassemo tuta la artigliari». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 92, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 83.
816
Albo. Derrotero. P. 16–19. Примечания замечательного расшифровщика Кристобаля Берналя здесь ошибочны: он предполагает, что штурман подразумевал под «меридианом» Тордесильясскую линию, но в таком случае это противоречило бы всему, что Альбо писал в других местах своего журнала.
817
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 103, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 100.
818
Medina. Colección, 2. P. 287–288.
819
«Esta es la nao Trinidad que queriendo venir a la mar del sur subió hasta 42 grados por allar vientos contrarios, e de alli se volvió a Maluco otra vez por que avía ya 6 meses que andava en la mar, i hazia agua, i le faltava mantenimientos».
820
«Carta de Gonzalo Gómez de Espinosa a Carlos I, narrando las vicisitudes del periplo en solitario de la nao Trinidad por el Pacífico Norte, y su prisión por los portugueses», 1528, Archivo General de Indias, Portal de Archivos Españoles (PARES), http://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/show/304066?nm; Medina. Colección, 2. P. 153–162, и Fernández de Navarrete M. Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles. Madrid: Imprenta Nacional, 1837, 4. P. 378–388.
821
«Porque la gente no tenía pan que comer enflaquesió la más parte della». «Carta de Gonzalo Gómez de Espinosa a Carlos I».
822
Medina. Colección, 2. P. 144.
823
Medina. Colección, 2. P. 159–160.
824
Medina. Colección, 2. P. 180.
825
Medina. Colección, 2. P.167.
826
Denucé J. Magellan, la question des Moluques et la première circumnavigation du monde. Brussells: Hayez, 1911. P. 349.
827
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 113–121, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 106–111.
828
Albo. Derrotero. P. 24–25.
829
«Ma alguni de li altri, più desiderosi del suo honore, che de la propria vita, deliberono, vivi or morti, volere andare in Spagna». Pigafetta. Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 111, и First Voyage / Ed. Cachey. P. 122.
830
Albo. Derrotero. P. 32.
831
Albo. Derrotero. P. 36.
832
Medina. Colección, 2. P. 235.
833
Díaz-Trechuelo L. La organización del viaje magallánico: Financiación, engaches, acopios y preparativos // Teixeira da Mota. Viagem. P. 267–314.
834
Я не смог выяснить источники цифр, приведенных в Jostmann. Magellan. P. 307–309.
835
Spanish and Portuguese Conflict in the Spice Islands: the Loaisa Expedition to the Moluccas / Ed. G. F. Dille. London: Hakluyt Society, 2021. P. 19–22.
836
Díaz-Trechuelo L. El tratado de Tordesillas y so proyección en el Pacífico // Revista española del Pacífico 4. January-December 1994, www.cervantesvirtual.com/obra-visor/revista-espanola-delpacifico—14/html/02546916–82b2–11df-acc7–002185ce6064_23.htm. Факсимильное издание договора см.: Сарагосский договор 17 апреля 1529 года, PARES, http://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/show/122513.g.
837
Идиома, означающая неколебимое мужество в трудной ситуации. Появилась после эвакуации британских войск с пляжей Дюнкерка в 1940 г.
838
Символ немецких романтиков. Фигурирует в романе Новалиса «Генрих фон Офтердинген».
839
Цитата из стихотворения Джона Китса «Ода к греческой вазе»: «Влюбленный! Не упьешься негой ты» (пер. В. Микушевича).
840
Цитата из поэмы Роберта Браунинга «Аббат Фоглер».
841
Morison. Southern Voyages. P. 320.
842
«Regressaque iam diu est blasphemiis infectans Magaglianum. Non impune talem inobservantiam admisisse navis duces arbitramur». Martyr P. Cartas, fol. 78r (Dec. V, chaP. 7).
843
Dennefield M. A History of the Magellanic Clouds and the European Exploration of the Southern Hemisphere // The Messenger 181. 2020. P. 41.
844
St. Catherine’s College: Magellan Prize, сайт Postgraduate Funding, дата доступа 20 июля 2021 года, www.postgraduatefunding.com/award-2894.
845
Washington and Jefferson College, «The Magellan Project», дата доступа декабрь 2020, www.washjeff.edu/student-life/themagellan-project/.
846
University of South Carolina, Office of the Vice President for Research, «Magellan Ten Scavanger Hunt», дата доступа 17 декабря 2020 года, https://sc.edu/about/offices_and_divisions/research/internal_funding_awards/students/undergraduate/magellanten/scavenger_hunt.php.
847
Marca Chile, «Strait of Magellan Award for Innovation and Exploration with Global Impact», дата доступа 17 декабря 2020 года, https://marcachile.cl/magallanes-500-a%C3%B1os/index_en.php.
848
Circumnavigators Club, «Magellan Award», дата доступа 16 декабря 2020 года, https://circumnavigators.org/magellan-award/.
849
Цит. по: Chaplin. Round about the Earth. P. 263.
850
Northrop & Johnson, «Yacht for Sale: Project Magellan», дата доступа 16 декабря 2020, www.northropandjohnson.com/yachts-for-sale/projectmagellan-135-jfa.
851
Global Insights, «Startup Success for Magellan Life Science», интервью с Абхирамом Дуккипати, 2 сентября 2019 года, https://insights.figlobal.com/startups/startup-success-magellan-lifescience-interview.
852
См., например, Magellan: Race Record and Form // Racing Post, дата доступа 16 декабря 2020 года – скаковая лошадь: www.racingpost.com/profile/horse/1433453/magellan/form; MAGELLAN Consortium, «Return from the Game Jam», дата доступа 16 декабря 2020 года, www.magellanproject.eu/news2/173-gamejamreturn.html; Schoon A. Studies on Europe and Asia, 1400–2019. Magellan Centre, дата доступа 17 декабря 2020 года, www.themagellancentre.co.uk/studies/east-india-company#; Most Innovative Product of the Year: Magellan, Kuzco Lighting / D’Angelo M. LightFair Announces 2020 Innovation Award Winners // Architect Magazine, 3 июня 2020 года, www.architectmagazine.com/technology/lighting/lightfairannounces-2020-innovation-award-winners_o.
853
Pigafetta. First Voyage / Ed. Cachey. P. 62, и Primo viaggio / Ed. Da Mosto. P. 80.
854
Цитата из поэмы Роберта Браунинга «Аббат Фоглер».
855
Рус. перевод: Карлейль Т. Герои, почитание героев и героическое в истории / Пер. Е. Синерукая, И. И. Родзевич, В. И. Яковенко, Н. Горбов.
856
Carlyle T. On Heroes and Hero-Worship / Ed. D. R. Sorensen, B.E. Kinser. New Haven, CT: Yale University Press, 2013. P. 22.
857
Jostmann. Magellan.
858
Cattan M. Fernando de Magallanes: La creación del mito del héroe // Hipogrifo 6. 2018. P. 535–553.
859
Latino Coelho J. M. Fernão de Magalhães. Lisbon: Santos and Vieira, 1917. P. 138, цит. по: Fernando de Magallanes; Barros Arana D. Vida i viajes de Fernando de Magallanes. Santiago: Nacional, 1864. P. 2.
860
Lagôa V. de. Fernao de Magalhaes: A sua vida e a sua viagem, 2 vols. Lisbon: Serra Nova, 1938; Queiroz Velloso J. M. Fernão de Magalhães: A sua vida e a viagem. Lisbon: Imperio, 1941.
861
Guillemard F. H. H. The Life of Magellan and the First Circumnavigation of the Globe. Londo: Philip, 1891. P. 19, 257.
862
Morison. Southern Voyages. P. 372; Chaplin. Round about the Earth. P. 13.
863
Benson E. F. Ferdinand Magellan. London: Bodley Head, 1929, vii. P. 241.
864
Рус. перевод А. Кулишер.
865
«Ein geschworener Feind alles unnöttigen Blutvergiessens, der wahre Antipode all der andern schlächterischen Konquistadoren». Zweig. Magellan. P. 232.
866
«Zum heiligen Menschheitskrieg wider das Unbekannte… vom Genius beschwingt sich stärker erweist als alle Elemente der Natur». Zweig. Magellan. P. 280. Я благодарен профессору Мануэлю Лусене Хиральдо за его справедливые замечания о Цвейге.
867
Parr C. M. So Noble a Captain: The Life and Times of Ferdinand Magellan. New York: Crowe, 1953.
868
Morison. Southern Voyages. P. 313–437.
869
Denucé. Magellan. P. 320.
870
Medina. Colección, 1. P. 178–213.
871
Joyner T. Magellan. Camden, ME: International Marine, 1992.
872
Jostmann. Magellan. P. 8.
873
Jostmann. Magellan. P. 251–255. Д-р Йостманн приводит внушительный список библиографии в «Magellan: A Bibliography», January 2019, https://jostmann.at/wpcontent/ uploads/2019/01/Magellan_Bibliography.pdf.
874
Descripción de los reinos, costas, puertos e islas / Ed. A. Blázquez y Delgado-Aguilera. Madrid: Torrent, 1921. P. 190.
875
Gamble C. Timewalkers: The Prehistory of Global Colonization. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1994.
876
Fernández-Armesto F. Before the Farmers: Culture and Climate from the Emergence of Homo Sapiens to about Ten Thousand Years Ago // The Cambridge World History, vol. 1 / Ed. D. Christian. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. P. 313–338.
877
Herodotus. Histories 4. P. 11–12.
878
Рус. перевод по изданию: История Африки. Хрестоматия. М., 1979. С. 23.
879
Periplus: or, Circumnavigation of Africa: Greek Text with Facing English Translation, Commentary, Notes and Facsimile of Codex Palatinus Gr. 398 / Ed. A. N. Oikonomidēs et al. Chicago: Ares, 1977.
880
Древнеиндийские притчи о земных перевоплощениях Будды.
881
Fernández-Armesto F. Civilizations: Culture, Ambition, and the Transformation of Nature. New York: Free Press, 2001. P. 339–340.
882
Navigatio Sancti Brendani: Alla scoperta dei segreti meravigliosi del mondo / Ed. G. Orlandi, R. Guglielmetti. Florence: Fondazione Ezio Franceschini, 2014.
883
Fernández-Armesto F. Before Columbus. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1987. P. 172–173, 196–197.
884
Fernández-Armesto F. Inglaterra y el Atlántico en la baja edad media // Canarias e Inglaterra a través de l historia / Ed. A. Bethencourt Massieu et al. Las Palmas: Cabildo Insular, 1995. P. 11–28.
885
Fernández-Armesto. Before Columbus. P. 185–192.
886
Leonard I. A. Books of the Brave: Being an Account of Books and of Men in the Spanish Conquest and Settlement of the Sixteenth-Century New World. Berkeley: University of California Press, 1992.
887
Fernández-Armesto F. Colón y los libros de caballeria // Cristóbal Colón / Ed. C. Martínez Shaw, C. A. Parcero Torre. Burgos: Junta de Castilla y León, 2004.
888
По легенде, валлийский принц Мадог открыл Америку за 300 лет до Колумба.
889
Fernández-Armesto. Pathfinders. P. 204–206.
890
Урожденный Джон Эванс (1770–1799).
891
Williams G. A. Madoc, the Making of a Myth. London: Eyre Methuen, 1979.
892
О Куке см. Beaglehole T. H. The Life of Captain James Cook. Stanford, CA: Stanford University Press, 1974. P. 365; о Мопертюи см. Fernández-Armesto. Pathfinders. P. 284–285; о Льюисе см. The Journals of Lewis and Clark / Ed. B. De Voto. Boston: Houghton, Mifflin, 1953. P. 92; о Берке и Уиллсе и о Скотте см. Fernández-Armesto. Pathfinders. P. 359, 381–384.